با توجه به اینکه بیماری‌های منتقلشونده از طریق حشرات ناقل از جمله پشه‌ها در جهان رو به افزایش است، لذا مدیریت مؤثر این‌گونه جشرات چالش جدی است. در همین راستا گفت‌وگویی با آقای دکتر محمدرضا مرشدلو ترتیب دادیم که در ادامه به آن می‌پردازیم.
۱- با عرض سلام و خسته نباشید خدمت شما استاد گرامی، لطفاً خودتان را معرفی کنید و شرح مختصری از زمینه کاری، مرتبه علمی و سایر مسئولیت‌های خود بفرمایید.
با سلام، اینجانب محمدرضا مرشدلو متخصص فیزیولوژی و بیوتکنولوژی گیاهان دارویی می‌باشم و هم‌اکنون به عنوان استادیار در دانشکده کشاورزی دانشگاه مراغه مشغول به کار هستم. زمینه کاری اینجانب در رابطه با تنوع زیستی و فیتوشیمیایی گیاهان دارویی و هم‌چنین تأثیر تنش‌های زیستی بر روند تولید متابولیت‌های ثانویه در گیاهان دارویی می‌باشد. البته در سال‌های اخیر تحقیقات مشترکی را در زمینه “استفاده از اسانس‌ها به عنوان آفت‌کش‌های طبیعی” با دانشکده داروسازی، دانشگاه کمرینو- ایتالیا شروع کرده‌ایم که حاصل یکی از این فعالیت‌ها پژوهش پیش‌رو می‌باشد
۲- اخیراً مقاله علمی در خصوص استفاده از اسانس‌های چتریان به عنوان لاروکش زیست‌محیطی پشه توسط شما و همکارانتان منتشر گردیده است، ضمن معرفی سایر همکارانتان، لطفاً توضیحاتی در خصوص ضرورت و هدف از انجام این کار بیان کنید.
این مقاله حاصل همکاری مشترک ۱۲ محقق از چهار کشور ایتالیا، جمهوری چک، ایران و فرانسه می‌باشد.
در رابطه با ضرورت و هدف از انجام این کار بایستی اشاره نمود که با توجه به اینکه بیماری‌های منتقلشونده از طریق حشرات ناقل از جمله پشه‌ها در جهان رو به افزایش است (مانند مالاریا و بیماری‌های ویروسی زیکا، دنگو و …)؛ لذا مدیریت مؤثر حشراتی که از خون تغذیه می‌کنند، از جمله پشه‌ها و کنه‌ها، چالشی جدی و بحث برانگیز است. با توجه به تأثیرات سوء زیست‌محیطی آفت‌کش‌های شیمیایی مرسوم، امروزه ترجیح بازار جهانی حشره‌کش‌ها به سمت تولید محصولات سالم‌تر و دوستدار محیط‌زیست پیش می‌رود. در این رابطه استفاده از اسانس‌های طبیعی گیاهی می‌تواند گامی مؤثر در جهت کنترل حشرات ناقل با رویکردی زیست‌محیطی باشد.
۳- لطفاً در خصوص پیشینه فعالیت صورت گرفته در داخل و خارج از کشور توضیحاتی بفرمایید.
با توجه به امنیت و بی‌خطر بودن اسانس‌ها برای انسان و محیط‌زیست و هم‌چنین اثرات آفت‌کشی بالای آن‌ها تحقیقات گسترده‌ای در این زمینه در ایران و جهان در حال انجام است. جالب توجه این که در اکثر موارد اسانس‌ها برای حشرات و جانوران مفید از جمله زنبور عسل و کرم خاکی بی‌ضرر هستند.
۴- فرایند مورد استفاده در این پژوهش میکروامولسیون است؛ ضمن تشریح فرایند، ضرورت استفاده از این روش جهت تحویل اسانس‌ها را توضیح دهید. چه روش‌های دیگری می‌تواند جایگزین فرایند میکروامولسیون شود؟
اسانس‌ها را می‌توان با روش‌های مختلفی از جمله استفاده مستقیم یا به روش تدخینی در مورد آفات به کار برد ولی در روش میکروامولیسیون با توجه به اینکه اسانس‌ها به صورت میکرو تهیه شده و از طرفی قابل حل در آب می‌گردند با میزان مصرفی کمتر، تأثیر بالاتری بر آفت مورد نظر خواهند داشت. هم‌چنین اسانس‌ها در این حالت از پایداری بیشتری برخوردار هستند.
۵- اسانس‌های چتریان یا Apiaceae با چه مکانیزمی لارو مگس را از بین می‌برند؟
از آنجایی که اسانس‌ها دارای اجزای زیاد و کمپلکسی هستند، تعیین مکانیسم اثر دقیق آن‌ها مشکل است ولی آنچه مسلم است این است که اسانس‌ها با توجه به ترکیبات غالب خود مکان‌های هدف متفاوتی در سلول‌ها دارند. به عنوان مثال ای- آنتول سیستم سم‌زدایی حشرات را خنثی می‌کند و تیمول قادر به مدوله کردن کانال‌های کلرید GABA بوده و هم‌چنین گیرنده‌های اکتوپامین را مهار می‌کند.
۶- مزایای این لاروکش‌ها نسبت به لاروکش‌های رایج مورد استفاده چیست؟
در کنار مؤثر و کارا بودن، کاملًا طبیعی بوده و دوستدار محیط زیست می‌باشند؛ و برای انسان و حشرات مفید کاملاً بی‌خطر هستند؛ به طوری که ما در سبدهای غذایی و ادویه‌ای روزانه خود از آن‌ها استفاده می‌کنیم.
۷- لطفاً در خصوص آنالیزهای انجام، به صورت مختصر توضیح دهید.
در این مطالعه آنالیزهای متعددی صورت گرفت که از آن جمله می‌توان به آنالیز نمونه‌های اسانس با استفاده از دستگاه GC-MS اشاره کرد. در واقع در این مرحله پروفایل ترکیبات اسانس مشخص گردید. در مرحله بعد اسانس‌های میکروامولیسیون شده جهت بررسی لاروکشی و تعیین سمیت و میزان‌های کشنده مورد بررسی و آزمایش قرار گرفتند.
۸- ضمن بیان نوآوری این تحقیق، نتایج این تحقیق را به صورت مختصر بیان کنید.
فرمولاسیون اسانس‌ها جهت بهبود پایداری و خاصیت لارو کشی مؤثرتر آن‌ها، چالشی مهم در زمینه حشره‌شناسی کاربردی است. مطالعه حاضر نشان داد که برخی از گیاهان ادویه‌ای و خوراکی خانواده چتریان مثل انیسون، زنیان و رازیانه دریایی منابع ارزشمند و امیدوار کننده‌ای از حشره‌کش‌های گیاهی هستند. در واقع اسانس این گیاهان سمیت حاد و مزمن بسیار مؤثری روی لاروهای پشه نشان دادند، که این به نوبه خود منجر به کاهش چشم‌گیر ظهور حشرات بالغ C. quinquefasciatus گردید. جالب توجه این که این اثرات پس از کپسوله کردن در میکروامولیسیون‌های پایدار حفظ می‌گردد.
۹- به نظر شما کشت این نوع گیاهان و استخراج روغن آن‌ها و در نهایت استفاده از آن به عنوان لاروکش، تا چه میزان ارزش افزوده برای بخش کشاورزی ایجاد می‌کند؟
پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۲۵ حشره‌کش‌های گیاهی در حدود ۷ درصد از بازار جهانی آفت کش‌ها را به خود اختصاص دهند که در این اسانس‌ها به دلیل ایمن بودنشان جایگاه بالایی خواهند داشت.
۱۰- نقش نهادهای دولتی و سیاست‌گذار در به کارگیری و حمایت از این نوع تحقیقات چگونه است؟ برنامه شما برای استفاده از این روش در مقیاس‌های بزرگتر و سیاست‌گذاری آن چیست؟
با توجه به تأثیرات بالای این اسانس‌ها و البته اسانس برخی گونه‌های بومی و ارزشمند دیگر ایران که هم‌اکنون در حال تحقیق روی آن‌ها هستیم و با توجه به سهم بازار از آفت‌کش‌های گیاهی، ثبت و تولید صنعتی این گونه آفت‌کش‌ها مخصوصاً به صورت میکروامولیسیون می‌تواند گامی مؤثر در جهت کنترل حشرات و آفات مضر به روش زیست‌محیطی و کاملاً ایمن باشد. با توجه به نتایج بسیار ارزشمندی که از این پژوهش به دست آمده، در صورت حمایت‌های مالی می‌توان این محصولات را به سمت تجاری‌سازی پیش برد تا علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، ارزش صادراتی بالایی نیز خواهند داشت.
۱۱- موانع و مشکلاتی که در این پروژه با آن مواجه بودید را بیان کنید.
یکی از مشکلات اساسی در زمینه تحقیقات مشترک با کشورهای خارجی، عدم حمایت مالی دولت از این گونه تحقیقات جهت انجام فرصت‌های مطالعاتی کوتاه‌مدت است که متأسفانه روند انجام این پژوهش و سایر پژوهش‌های مشترک را کمی کند می‌کند. متأسفانه عدم همکاری گمرک ادارات پستی نیز یکی دیگر از مشکلات تحقیقات مشترک است؛ به طوری که در سال جاری حداقل دو مرتبه نمونه‌های ارسالی با وجود نامه دانشگاه مبدأ و مقصد و وجود آنالیزها و گواهی سلامت، مرجوع شده‌اند و هر بار بیش از یک ماه نمونه‌ها در گمرک باقی مانده‌اند که منجر به از دست رفتن بخش مهمی از آن‌ها شده است.
۱۲- لطفاً نام سازمان و یا نهادهایی که پروژه شما را حمایت کرده‌اند بیان کنید.
دانشگاه مراغه، دانشگاه کمرینو (ایتالیا)، مؤسسه تحقیقات غلات (جمهوری چک)
۱۳- ضمن تشکر و قدردانی از وقتی که به ما اختصاص دادید، به عنوان بخش پایانی اگر صحبتی برای خوانندگان دارید بفرمایید.
بنده به عنوان یک شهروند ایرانی از همه مخاطبان این مجله خواهان تلاش در جهت حفظ و صیانت از محیط زیست کشور عزیزمان هستم.
☑ مصاحبه‌کننده: جواد طغیانی
