با توجه به آمار فائو، ایران با داشتن ۵۸ درصد تولید، بزرگ‌ترین تولیدکننده پسته جهان می‌باشد که به دلیل مرغوبیت، بازار جهانی گسترده‌ای دارد. پوست پسته به علت فسادپذیری سریع باعث آلودگی محیط‌زیست و ایجاد مشکلات بهداشتی می‌شود، لذا بایستی به طریق مناسب، بهداشتی و اقتصادی دفع گردد. از این‌رو مصاحبه‌ای با آقای دکتر علی‌اصغر ابراهیمی ترتیب دادیم که در ادامه به آن می‌پردازیم.
۱- لطفاً شرح حال مختصری از خود و همکاران محترمتان برای آشنایی خوانندگان با سوابق علمی و پژوهشی تیم تحقیقاتی این پروژه ارائه بفرمایید.
این کار تحقیقاتی حاصل پایان‌نامه دانشجوی کارشناسی‌ارشد مهندسی بهداشت محیط (خانم مهندس ماهرخ جلیلی) در دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد بوده که اینجانب علی‌اصغر ابراهیمی با آقای دکتر مختاری از اعضای هیئت علمی گروه مهندسی بهداشت محیط و مرکز تحقیقات علوم و فناوری‌های محیط‌زیست دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد به‌عنوان استاد در اجرای پایان‌نامه با سایر اعضای تیم، در انجام پروژه همکاری داشته‌ایم.
۲- اخیراً مقاله علمی در خصوص بررسی سمیت و مدیریت فرایند کمپوستینگ ضایعات پسته با استفاده از کود گاوی و لجن فاضلاب شهری توسط شما و همکارانتان منتشر گردیده است، لطفاً توضیحاتی در خصوص ضرورت و هدف از انجام این کار بیان کنید.
هدف اصلی این کار مدیریت پسماندهای پسته بوده که این نوع پسماند اغلب در کشور ما تولید می‌شود. سالانه بیش از ۱۳۵ هزار تن ضایعات پسته در کشور داریم که بیشتر آن‌ها مربوط به ضایعات پوست‌گیری می‌باشد که در اکثر مواقع نیز مسائل زیست‌محیطی حادی را هم به دنبال دارد. با توجه به آمار فائو، ایران با داشتن ۵۸ درصد تولید، بزرگ‌ترین تولیدکننده پسته جهان می‌باشد. پوست پسته به علت فسادپذیری سریع باعث آلودگی محیط‌زیست و ایجاد مشکلات بهداشتی می‌شود، لذا باید به طریق مناسب، بهداشتی و اقتصادی دفع گردد. از طرفی یکی از مهم‌ترین معضلات به‌خصوص در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، بحث لجن تولیدی است که نیاز به هزینه‌های بالا جهت مدیریت و تصفیه دارند، بنابراین کمپوست‌کردن این زائدات می‌تواند برای حفظ مواد آلی خاک، حاصل‌خیزی خاک و حفظ محیط‌زیست سودمند باشد. هدف از این تحقیق بررسی فرایند کمپوستینگ زائدات حاصل از فراوری پسته با تیمارهای مختلف و در ترکیب با لجن فاضلاب به‌عنوان روشی برای بازیافت این زائدات و تولید کود آلی جهت تقویت بافت خاک و گیاه بود. ضمناً جهت ارزیابی کیفیت محصول تولیدی تست سمیت جوانه‌زنی نیز صورت گرفت.
۳- لطفاً در خصوص پیشینه فعالیت صورت گرفته در داخل و خارج از کشور نیز توضیحاتی بفرمایید.
مطالعات مشابه در ایران از جمله در مؤسسه تحقیقات پسته کشور، در مقیاس گلخانه‌ای و در راستای کاربرد به‌عنوان کود آلی صورت گرفته است. همچنین در دانشگاه علوم پزشکی کرمان با تیمارهای ضایعات ماکیان (کود مرغی) به صورت محدود انجام شده است، به‌دلیل اینکه استان کرمان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان پسته می‌باشد، به دنبال آن میزان ضایعات بیشتری را هر ساله تولید می‌کند که در صورت عدم مدیریت مناسب می‌تواند مشکلات زیست‌محیطی فراوانی را ایجاد کند. در سایر کشورها نیز مطالعات به‌صورت محدود در رابطه با کاربردهای متفاوت از جمله در یونان بررسی چرخه عمر ضایعات فراوری پسته جهت کاهش اثرات جانبی زیست‌محیطی آن انجام شده است.
۴- دلیل استفاده از ضایعات پسته جهت تولید کمپوست چه بوده است؟ وجود مشکلات زیست‌محیطی در خصوص ضایعات پسته، چه نقشی در انتخاب شما داشته است؟
همانطور که گفته شد، سالانه بیش از ۱۳۵ هزار تن ضایعات پسته در کشور تولید می‌شود که بیشتر آن‌ها مربوط به ضایعات پوست‌گیری می‌باشد و عدم مدیریت صحیح این ضایعات می‌تواند تبعات زیادی برای محیط‌زیست و حتی سلامت انسان‌ها داشته باشد و از طرفی با مدیریت ساده و از طریق کمپوست‌کردن به‌راحتی می‌توان محصولی تولید کرد که قابل استفاده مجدد باشد و علاوه بر عدم آسیب به محیط‌زیست، می‌توان از آن جهت حاصل‌خیزی خاک‌ها نیز استفاده کرد. به دلیل اینکه استان‌های تولیدکننده پسته در مناطق کویری واقع شده‌اند (یزد و کرمان)، دستیابی به خاک غنی جهت باغ‌داری و کشاورزی یک مسئله مهم محسوب می‌شود.
۵- با توجه به اینکه پایه و اساس تولیدکمپوست، یک فرایند میکروبی است؛ لطفاً کمی راجع به فرایند میکروبی، گونه‌های مؤثر، تغییرات فیزیکی و شیمیایی توده مورد نظر اعم از دما، PH، ترکیب عناصر و مواد، حجم و جرم و …، در طی فرایند توضیح دهید.
در این فرایند، کاهش (تجزیه) مواد آلی از واکنش سینتیکی درجه اول پیروی می‌کند. فرایند کمپوست‌سازی به مدت دو ماه طول می‌کشد و پارامترهای اصلی فرایند (pH، EC، مواد آلی، نسبت کربن به ازت و ازت کل و کل کربن آلی) اندازه‌گیری می‌شود. در پایان مرحله رسیدگی، نسبت کربن به ازت به کمتر از ۱۶ و pH حدود ۸ می‌رسد. میکروارگانیسم‌ها نقش حیاتی در تجزیه مواد آلی موجود در توده کمپوست بر عهده دارند. مواد آلی موجود در کمپوست در حقیقت مواد غذایی میکروارگانیسم‌هایی می‌شوند که نقش این میکروارگانیسم‌ها نگه‌داشتن خاک در وضعیت سالم و متعادل است. در نتیجه تغذیه میکروارگانیسم‌ها از مواد آلی مورد نیاز گیاه همچون نیتروژن، پتاسیم و فسفر تولید می‌شود و در نتیجه تنها تعداد اندکی از مواد مغذی می‌ماند که باید به خاک افزوده شود. با مخلوط مناسب از رطوبت، اکسیژن، کربن و نیتروژن، میکرو ارگانیسم‌ها قادر به شکستن مواد آلی تولید کمپوست می‌شوند.
۶- ظاهراً یکی از راه‌های بهبود کیفیت کمپوست، استفاده از مواد مختلف در توده اولیه می‌باشد. شما از چه مواد مکملی در این پژوهش استفاده کردید؟
با توجه به اینکه دو ریز مغذی کربن و ازت هم از نظر بهبود کیفیت کمپوست تولیدی و هم از نظر پیش‌برد بهتر فرایند اهمیت دارد، لجن تصفیه‌خانه منبع ازت و خاک اره نیز به‌عنوان عامل حجیم‌کننده و منبع کربن در ابتدای فریند به راکتور اضافه شد.
۷- ضمن بیان نوآوری این تحقیق، لطفاً توضیحاتی راجع به آنالیزهای انجام گرفته و نتایج این تحقیق به صورت مختصر بیان کنید.
با توجه به فسادپذیربودن این ضایعات، به گونه‌ای که با گذشت چند روز سیاه، گندیده و کپک‌زده می‌شوند، هجوم و تراکم حشرات مزاحم در اطراف آن‌ها دیده می‌شود و آلودگی زیست‌محیطی گسترده‌ای را ایجاد می‌کند. مهم‌ترین جنبه نوآوری این مطالعه استفاده از فرایند کمپوست ترکیبی برای پسماندهای پسته با لجن فاضلاب و با کود گاوی به همراه ارزیابی سمیت کمپوست تولیدی با استفاده از شاخص جوانه‌زنی بوده است.
۸- بر اساس نتایج تحقیقات شما، میزان سدیم و پتاسیم روند افزایشی و آهن و روی روند کاهشی از خود نشان دادند. دلیل این تفاوت رفتار چیست؟
با توجه به حلالیت سدیم و پتاسیم در آب و اضافه کردن رطوبت به توده حین کمپوست‌سازی، سبب افزایش این دو عنصر شده است. در خصوص آهن و روی، دو عنصری هستند که توسط میکروارگانیزم‌ها مصرف می‌شوند و در نتیجه غلظت آن‌ها در محصول نهایی کاهش یافته است.
۹- زیستی بودن فرایند تولید کمپوست و پس‌زمینه‌های ذهنی راجع به انواع دیگر کمپوست‌ها، مخصوصاً ورمی‌کمپوست، در دید اغلب افراد جامعه این دیدگاه را به وجود آورده است که کمپوستینگ یک فرایند کاملاً مفید بوده و می‌توان تحت هر شرایطی و به هر مقدار به تولید و استفاده از این محصول پرداخت. نظر شما در این خصوص چیست؟ آیا تولید و مصرف کمپوست به کنترل خاصی نیاز دارد؟
همانطور که گفته شد کمپوست محصول مفیدی است، اما این موضوع به میزان بسیار بالایی به مواد اولیه‌ای بستگی دارد که کمپوست از آن تولید می‌شود. برخی مواقع امکان دارد مواد سمی بالقوه مانند فلزات سنگین با خاصیت تجمعی در این محصول وجود داشته باشد که وارد چرخه مواد غذایی شود. همچنین ممکن است طی فرایند ناقص تولید کمپوست کیفیت میکروبی به حد استاندارد نرسد و مشکلات گوارش ناشی از وجود کلیفرم‌ها را ایجاد کند. در نهایت می‌توان گفت در صورت انجام درست فرایند کمپوست‌سازی و رسیدن به استانداردهای ملی، این محصولات می‌تواند کاملاً مفید باشد.
۱۰- آیا می‌توان این فرایند را از نظر گستردگی و جنبه‌های اقتصادی در حد و اندازه یک صنعت محسوب کرد؟ وضعیت کشور ما و دنیا در این زمینه چگونه است؟
با توجه به اینکه درصد زیادی از ضایعات و پسماندهای تولیدی کشور ما را مواد آلی تشکیل می‌دهد، می‌توان این پسماندها را در مقیاس صنعتی تولید کرد و آن‌ها را در مناطق کویری که خاک غنی ندارند به کار برد. بحث تولید کود کمپوست از ضایعات آلی در دنیا به‌خصوص در سال‌های اخیر به‌طور کامل مورد قبول بوده است، اما در کشور ما به‌دلیل عدم وجود یک برنامه منسجم و یک‌پارچه جهت جمع‌آوری و تولید کمپوست از ضایعات کشاورزی به‌خصوص پسته همراه با لجن‌های تولیدی از تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، تاکنون در مقیاس صنعتی و کاربردی روی آن کار نشده است. انجام چنین طرحی در مقایس صنعتی و کاربردی نیاز به برنامه‌ریزی دقیق در جهت جمع‌آوری و مدیریت صحیح این پسماندها می‌باشد.
۱۱- امکان بهره‌مندی از نتایج این پژوهش برای چه قشری از جامعه فراهم می‌باشد؟ آیا این امکان وجود دارد که کشاورزان و کارگاه‌های کوچک در صورت تمایل این نتایج را اجرایی کنند؟ آیا نیازی به حمایت مسئولین جهت توسعه و اجرایی‌کردن این نتایج وجود دارد؟ توضیح بفرمایید.
هدف اصلی از انجام این طرح، کاربرد نتایج برای کشاورزان بوده که بتوانند پس از تولید این ضایعات، آن‌ها را به کمپوست تبدیل و مجدد استفاده نمایند. در حالیکه یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های کشاورزان امحاء صحیح و بهداشتی این ضایعات است. در خصوص بخش دوم سؤال و با توجه به مطالب ذکرشده، نتایج این مطالعه می‌تواند دغدغه‌های کشاورزان در این زمینه را مرتفع کند. در خصوص بخش سوم سؤال، قطعاً نیاز به حمایت مسئولین در تمامی مراحل کار وجود دارد تا بتوان از نتایج این مطالعه به‌طور صحیح و درست استفاده کرد.
۱۲- موانع و مشکلات شما در اجرای این طرح چه بوده است؟
نیاز به آزمایشگاه‌های اختصاصی مجهز به دستگاه‌های اندازه‌گیری پارامترهای کنترل فرایند .
۱۳- لطفاً نام سازمان و یا نهادهایی که پروژه شما را حمایت کرده‌اند بیان کنید.
این مطالعه با حمایت دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد و مرکز تحقیقات علوم و فناوری‌های محیط‌زیست انجام شد.
۱۴- ضمن تشکر و قدردانی از وقتی که به ما اختصاص دادید، به عنوان بخش پایانی اگر صحبتی برای خوانندگان دارید بفرمایید.
تشکر فراوان از مجله خوب شما و اینکه به این موضوع توجه نمودید.
☑ مصاحبه‌کننده: محمدکاظم رضوانی
