در این مقاله به بررسی مستند Unnatural Selection ، تولید شده در سال ۲۰۱۹ و نمایش داده شده توسط شبکه نتفلیکس، می‌پردازیم که یکی از معدود مستندهای تولید شده با کیفیت قابل قبول در خصوص اخلاق زیستی و مهندسی ژنتیک میباشد.
ماجرا از چه قرار است؟
مستند Unnatural Selection (انتخاب غیرطبیعی) در تلاش است تا با بیان ساده و مختصر از مفاهیم مهندسی ژنتیک با محوریت کلی فناوری CRISPR، کاربرد آن را در درمان بیماریهای لاعلاج ژنتیکی نشان بدهد، چالش‌ها، موانع حقوقی و نقاط قوت استفاده از این تکنولوژی را گوشزد کند؛ نظرات گروه‌های موافق و مخالف «دستکاری در آفرینش» را ارائه کند. به طور کلی این مستند چهار قسمتی به کارگردانی لیور کافمن و جو اجندر، بیشتر محوریت اجتماعی دارد تا علمی.
- چگونگی ویرایش DNA به کمک کریسپر (ویدیو)
فناوری کریسپر یک متد برای اصلاح و ویرایش ژنوم میباشد که در ۱۹۸۷ برای اولین بار، شواهد آن یافت شد و درطی سال‌های ۲۰۱۲ الی ۲۰۱۴ و بعد از آن، توسط دانشمندان مختلف خصوصا جنیفر دودنا از دانشگاه برکلی و امانوئل شرپانتیه فرانسوی «باز کشف» شد، و مسیر‌های بیوشیمیایی مربوط آن تفسیر گردید. و در نهایت نوبل سال ۲۰۲۰ در حوزه شیمی، را برای آن‌ها به ارمغان آورد. لازم به ذکر است که یکی از کاربردهای CRISPR، روشی جدید برای Knock-Out کردن یک ژن خاص است که در مطالعات ژنتیکی کلاسیک و کشف مسیر‌های متابولیتی جدید، کاربرد فراوانی دارد. به همان اندازه‌ای که ماده تاریک در اخترفیزیک و نظریه ریسمان در فیزیک نظری از مباحث روز دنیای علم محسوب میشوند، فناوری کریسپر همین نقش را در دنیا زیست‌شناسی مدرن ایفا میکند.
رسانه‌های جهان به بمباران خبری این کشف و پوشش خبری گسترده این موضوع پرداخته اند. حتما میدانید که وقتی تبلیغات گسترده‌ای در یک حوزه علمی/فناوری جدید صورت میگیرد، آن موضوع به سرعت تحت پدیده‌ای اجتماعی به اسم Hype Cycle یا (با یک ترجمه نصف و نیمه) چرخه اشتیاق قرار میگیرد. در واقع هیجانات و جوسازی رسانه ای، انتظارات عموم مردم که لزوما سر رشته‌ای در این کار ندارند را، بالا میبرد و در توانایی‌های نوآوری جدید داستان سرایی‌های اغراق آمیزانه میشود و راه برای اظهار نظر‌های شبه آکادمیک در این حوزه باز میشود.
با اطمینان به شما اعلام می‌کنم که تکنولوژی کریسپر و مقالات علمی مرتبط با آن، به شدت تحت تاثیر این پدیده Hype Cycle قرار گرفته و این مستند هم تا حدی تاثیر پذیرفته از جو رسانه‌ای حال حاضر دنیا در خصوص دستکاری ژنوم هست. به خاطر داشته باشید که مخاطب اصلی این مستند، عموم مردم میباشد و همانطور که بالاتر هم اشاره شد، انتظار مفاهیم عمیق زیست‌شناسی را از این مستند نباید داشته باشید.
مستند Unnatural Selection، روایتگر مناظره‌ها، بحث‌ها و نظرات حدود ده الی بیست نفر از افراد آکادمیک نظیر جنیفر دودنا معروف و همینطور افراد غیر آکادمیک است که در تلاش هستند تا وسعت و کاربرد فناوری مهندسی ژنتیک و انتخاب مصنوعی و تکامل را در حوزه‌های مختلف اعم از اکولوژی، درمان بیماریهای ژنتیکی و IVF گسترش دهند و گاهی اوقات هم با برخورد تند مردم محلی مواجه میشوند.
کوین اسولت (Kevin Esvelt)، فارغ التحصیل دکتری MIT که خود را «مهندس تکامل زیستی» خطاب میکند، یکی از همین افراد است که در تلاش است تا اولین مجموعه از موش‌های ترنسژنیک را وارد اکوسیستم بکند تا بتواند بیماری لایم را که توسط کنه‌هایی که در موش‌ها در محیط انتقال می‌یابند ریشه کن کند. برای اینکار با مقامات محلی جزیره چاپاکوئیدیک در ایالت ماساچوست شروع به گفت و گو میکند تا از آن‌ها اجازه رسمی برای اینکار را کسب بکند.
در زیر می‌توانید تریلر مستند Unnatural Selection را مشاهده کنید.
برای تماشا و یا دانلود مستند Unnatural Selection کلیک کنید.
در ادامه به صورت موضوعی، درباره برخی از دغدغه‌هایی که در مستند به آن‌ها اشاره شد، توضیح می‌دهیم.
کارهایی که با این فناوری می‌توانیم انجام بدهیم، فوق العاده است! سوال این است که آیا اصلا باید این کار را انجام بدهیم؟
بحثی که در موضوع کاربرد کلینیکال مهندسی ژنتیک وجود دارد این است که آیا اصلا این شیوه، باوجود همه جذابیت‌های فریبنده اش، تنها روش موجود برای درمان بیماری است؟ یعنی به طور خودمانی، دیگر کاردمان به استخوان رسیده که به همچین روشی روی بیاوریم؟
تغییر و دستکاری ژنوم خطرهای بالقوه‌ای دارد. در این موضوع شکی وجود ندارد. حتی داروهای شیمیایی و گیاهی که ده‌ها سال است که در دسترس هستند، هنوز هم پس از کلی تحقیق و توسعه توسط شرکت‌های دارویی پیشگام این عرصه، عوارض جانبی دارند، روی برخی از بیماران جواب نمیدهند، و هزینه‌های گزافی بر دوش مصرف کننده هم میگذارند.
حال چه دلیلی وجود دارد که برای فناوری که هنوز ده سال هم از عمرش نگذشته، در هیچ مقیاسی روی انسان‌ها تست نشده و هزینه‌هایی در حد ۲ الی ۳ میلیون دلار به ازای هر متقاضی دارد روی بیاوریم و خطرهای بیشماری را که در محاسبات‌مان لحاظ نکرده‌ایم را نادیده بگیریم و صرفا برای یک امید واهی که یک درصد ممکن است این تراپی جواب بدهد، آنرا با وجود نارس بودن، به زور به جامعه جهانی تحمیل کنیم؟
قسمتی از DNA درون سلولها را mtDNAها یا DNA میتوکندریایی تشکیل میدهند. این مجموعه اسیدهای نوکلئیک هم مانند DNA درون هسته سلولها، در تولید برخی از آنزیم‌ها و کمپلکسهای پروتئینی درون میتوکندری نقش دارند. بنابراین هرگونه کدگذاری اشتباه درون توالی mtDNAها، به سنتز پپتیدهای ناکارآمد، ناتوان در اتصال به لیگاند‌های هدف و ضعیف در فعالیتهای آنزیمی خواهد انجامید. از آنجایی که اصولا ژنوم میتوکندریایی توسط مادر به ارث میرسد، میتوان با تکنیکی موسوم به Mitochondrial Replacement Therapy، mtDNA ای از سلول تخم یک اهداکننده مونث که حاوی الل‌های سالم برای پروتئین‌های عملکردی است را جانشین آللهای بیماری زای میتوکندریایی سلول تخم مادر کرده و سپس کل این سلول تخم نوترکیب را پس از لقاح با اسپرم بوسیله سایر تکنیک هایIVF وارد رحم میزبان کرد. انسان‌هایی که با این روش به دنیا می‌آیند به اصطلاح «کودکان سه والدینی» نامیده میشوند. (اسپرم از پدر، هسته تخمک از مادر، میتوکندری و سیتوپلاسم تخمک از فرد سوم مونث) از آنجایی که برای غلبه بر بیماریهای میتوکندریایی، دستکاری روی سلولهای جنسی والدین را انجام خواهیم داد، این تغییرات در تمامی نسلهای بعدی به ارث خواهد رسید.
تغییر در ژنوم به ارث خواهد رسید. اگر از جمله قبل سرسری رد شده‌اید دوباره به عقب برگردید! دستکاری ژنتیکی سلولهای غیرسوماتیک برای تولید زاده بی‌نقص ژنتیکی، به ارث میرسد. یعنی شما نه تنها برای فرزندتان یک خصوصیت جدید ایجاد میکنید بلکه این ویژگی را برای تمامی نسلهای بعدی خودتان هم به یادگار می‌گذارید. اگر در خلال این پروژه IVF، به هر طریقی، آلل صحیح ژن که قصد لانه گزینی به جای آلل نادرست را دارد، همراه خود ژن‌های مخرب دیگری را وارد سیستم بیانی سلولها بکند که از چاله به چاه خواهیم افتاد! این اشتباه به ارث میرسد و ممکن است در فعالیتهای فیزیولوژیکی نسل بعدی شما تداخل ایجاد کند. و این برای نسلهای بعد حقی را ایجاد میکند. شاید آن‌ها تمایل نداشته باشند که این ریسک را انجام بدهند و حاضر باشند با همان بیماری هر چند دردناک و جان فرسا دست و پنجه نرم کنند. چه ریسکی که ما می‌کنیم، سرانجام مطلوب را داشته باشد چه نداشته باشد، ما حق نداریم در حقوق حیاتی بنیادی نسلهای بعدی بشر دخالت کنیم. این تصمیم گیری حق آن‌هاست و ما نباید حق انتخاب را از آن‌ها بگیریم.
برای همین هست که بسیاری از کشورها حداقل اجرای آزمایشات بالینی مهندسی ژنتیکی روی سلولهای جنسی انسان‌ها را فعلا به تاخیر انداخته‌اند تا آیندگان بر سر حل این مساله به نتیجه مطلوب برسند.
معرفی جنبش اجتماعی Do It Yourself Biology
همانطور که در مستند انتخاب غیر طبیعی نشان داده شده، ایالات متحده امریکا، کشوری است که هرچند با سرعت در حال به روزرسانی قانون‌های خود در خصوص کاربردهای تکنولوژی زیستی است؛ تا حدی خلاهای قانونی اجازه دستکاری ژنتیکی به افراد غیر آکادمیک، در گاراژها و آشپزخانه‌های شخصی‌شان می‌دهد. یعنی فعالیت افرادی مثل David Ishee و Josiah Zayner در مستند Unnatural Selection، که در آزمایشگاه‌های زیرزمینی خود اقدام به پرورش گونه‌های ترنسژنیک می‌کنند، با وجود اینکه اینکار به طور کلی تایید نمی‌شود، اما غیر قانونی هم نیست. هدف این گروه از افراد عموما دارای سطح پایین آکادمیک که خود را Biohacker می‌نامند، و گاهی مثل Josiah Zayner شبیه پانک‌های دهه ۷۰ و۸۰ میلادی لباس می‌پوشند، ارائه خدمات مهندسی ژنتیک فردی هست تا انحصار را از دست افراد ثروتمند یا قانون گذار خارج کنند و تکنولوژی کریسپر را عموما با دور زدن پتنت‌ها و با قیمت‌هایی حدود یک هزارم درمان‌های فعلی کریسپر، به دست تک تک افراد جامعه برسانند تا خود آن‌ها در رابطه با به کارگیری این ابزار تصمیم گیری کنند. (هایپ سایکل و ورود افراد غیر آکادمیک را به خاطر بیاورید)
اعضای این جنبش، دستگاه آزمایشگاهی و مواد اولیه را از فروشندگان بین المللی خریداری می‌کنند، خودشان آن‌ها را فراوری می‌کنند و داروهای بیولوژیکی درمان بیماری‌ها را به صورت دستی تولید می‌کنند و معمولا خودشان، آن‌ها را مصرف می‌کنند. (فروش آن‌ها به سایر افراد به شدت با قوانین FDA تناقض دارد و حتی Josiah Zayner در این مستند چندین بار مورد بازپرسی توسط مراجع قانونی ایالات متحده قرار گرفته است)
این جنبش محکوم به شکست است. بارها تاکید کرده‌ام و خصوصا در قسمت دوم این مستند می‌بینید که اینگونه افراد اصلا متوجه نیستند که درحال انجام چه کار خطیری هستند. یک اشتباه کوچک، مرگ یک انسان در اثر یک خطای انجام پروتکل‌های ایمنی توسط این افراد غیر خبره، ده‌ها سال بلوغ این فناوری با پتانسیل بالا را به عقب خواهد راند.
شاید هم واقعا کارد‌ها به استخوان رسیده باشد!
همه ما افرادی که گزرودرما پیگمنتوزوم، میوپاتی میتوکندریال، بیماران پروانه‌ای را دیده‌ایم و یا از نزدیکان خودمان هم کسی را سراغ داریم که به این بیماری دچار است. یکی از دلایلی که جنبش DIY Biology هنوز، در حال نفس کشیدن است، ناامید بودن بیماران ژنتیکی از درمان موثر، قاطع و ارزان است. تراپی‌های فعلی که توسط شرکت‌هایی دارویی ارائه میشوند بسیار گران هستند و این مستند هم در قسمت دوم به خوبی به بیان مشکلات این بیماران از لحاظ اجتماعی، روحی و مالی می‌پردازد. هیچ کس، نمی‌تواند آسیبهایی را که این افراد و خانواده‌هایشان در طول زندگی خود کشیده‌اند درک کند. برای همین هم هست که برخی از این افراد به صورت داوطلبانه در آزمایش‌هایی که شرکت‌های جان گرفته از این جنبش (نظیر شرکت Ascendance Biomedicalکه ایرادات بسیار بسیار فراوانی به آن‌ها در طول مستند وارد میشود) بر روی انسان‌ها اجرا می‌کنند، شرکت می‌کنند. حتی بررسی‌های آزمایشگاهی روی حیوانات هم برای بسیاری از این درمان‌ها انجام نشده است. به همین دلیل، این اقدام شتابزده همانطور که در بالا اشاره شده، پیشرفت این فناوری را بسیار به عقب خواهد راند.
جمع بندی مستند Unnatural Selection
محوریت اجتماعی، کیفیت گرافیکی بالا، تلاش در جهانی نشان دادن پدیده با گفت و گو با صاحب نظران مختلف و تقابل دو گروه موافق و مخالف در این مستند و دنبال کردن چند روایتگری مختلف در هر قسمت، دلایلی هستند که میتواند شما را ترغیب به تماشای این مستند کند. در انتهای فصل اول قسمت سوم و چهارم این مستند نشان داده میشود که مجوز قانونی برای برخی از فعالیتهای مهندسی ژنتیک، توسط سازمان ملل و دولت کشورهای مربوطه داده میشود و احتمالا قرار هست که در فصل بعدی (اگر قرار بر ادامه ساخت باشد)، نتیجه این فعالیت‌ها به تصویر در بیاید. به طور حتم پاندمی کرونا، به دلیل تمام شایعات و دخالت‌های افراد فاقد صلاحیت، به کاربرد و سیر صعودی فناوری CRISPR ضربه جبران ناپذیری زده است. از نقاط منفی این مستند، دیالوگ‌های بسیار مصنوعی خصوصا در قسمت دوم این مستند، حضور کم رنگ افراد آکادمیک صلاحیت دار، بیان‌های اغراق‌آمیز در آینده کریسپر و میدان دادن زیاد به جنبش‌های غیررسمی Biohackerها و DIY Biology میباشد. با توجه به معدود بودن مستندهای در این حوزه، اگر سرتان برای بحث‌های اجتماعی اخلاق زیستی درد میکند و می‌خواهید کمی از درس و تکلیف در دوران عید فرار کنید این مستند را از دست ندهید!
