سرطان چیست؟ تشخیص، درمان و پیشگیری از سرطان

تعریف سرطان

واژه سرطان به خانواده بزرگی از بیماری‌ها اطلاق می‌شود که شامل رشد غیر طبیعی سلول‌هاست و این سلول‌ها این قابلیت را دارند که به سایر نقاط بدن گسترش یابند و به آن حمله کنند. طی این بیماری، زیرمجموعه‌ای از نئوپلاسم‌ها شکل می‌گیرند؛ یک نئوپلاسم یا تومور درواقع دسته‌ای از سلول‌ها هستند که طی یک رشد غیر قابل کنترل به‌وجود آمده‌اند و معمولاً درنهایت به تشکیل یک توده می‌انجامند، اما این توده می‌تواند در سرتاسر بدن گسترش یابد.

این بیماری در هر قسمت از بدن مانند خون، پوست، سیستم گوارش، سیستم ادراری تناسلی، استخوان، ماهیچه، چشم و … ممکن است آغاز شود و در مراحل پیش‌رفته به سایر نواحی بدن گسترش یابد. بسته به این که توده تشکیل شده در کدام بخش از بدن باشد، علائم ظاهر شده نیز متفاوت خواهد بود. عوامل مختلفی در ابتلا به سرطان نقش دارند، ازجمله عوامل ژنتیکی، مواد شیمیایی، پرتوها و …

روش‌های درمانی زیادی برای سرطان وجود دارد که باتوجه به نوع و میزان پیش‌رفت آن متفاوت خواهد بود؛ این روش‌ها یا به درمان می‌انجامند و یا سرعت پیش‌رفت بیماری را کاهش می‌دهند. روش‌های مختلفی مانند جراحی، شیمی درمانی، پرتودرمانی، دارو درمانی و … وجود دارد؛ معمولاً جراحی در مراحل اولیه سرطان انجام می‌شود و گاهی لازم است برای درمان نوع خاصی از سرطان از ترکیبی از روش‌های موجود استفاده شود.

تاریخچه سرطان

کهن‌ترین مدارک مکتوبی که از ابتلای انسان‌ها به سرطان حکایت می‌کند مربوط به آثاری است که در قرن نوزدهم در مصر کشف شد، به‌خصوص نوشته‌های Edwin Smith و George Ebers که درارتباط با روش‌های درمانی جراحی، دارویی و جادویی بود! قدمت این نوشته‌ها حدود 1500 تا 1600 پیش از میلاد است که قطعاً اطلاعات آن مربوط به چندین سال قبل می‌باشد. می‌توان نوشته‌های Smith را اولین مدارک گزارشات سرطان سینه دانست چرا که به تومورهای ناحیه قدامی سینه اشاره می‌کند، او اظهار می‌کند که اگر این تومورها دردناک شوند و سرتاسر سینه گسترش یابند دیگر شانسی برای درمان وجود نخواهدداشت.

بقراط کبیر، که آن را پدر پزشکی می‌نامند معتقد بود بدن انسان از 4 نوع مایع تشکیل شده‌است شامل خون، بلغم، صفرای زرد و صفرای سیاه. به عقیده بقراط، عدم تعادل این 4 عامل در بدن انسان منجر به بیماری‌های مختلف خواهدشد و تجمع صفرای سیاه در یک اندام خاص به سرطان خواهد انجامید. این تفکر در قرون وسطی تا بیش از 1300 سال پذیرفته شده‌بود که در این مدت برداشت تومور به دلایل مذهبی قدغن بود، لذا دانش انسان پیرامون ماهیت تومور محدود شده‌بود.

جالینوس از انواع تومورها و منشأ آن‌ها سخن گفته است و آن‌ها را در سه دسته متمایز کرده است: onkoi که توده‌ها و برآمدگی‌های سرتاسری است، karkinos که شامل زخم‌های سرطانی است و karkinomas که شامل سرطان‌هایی است که منجر به ایجاد زخم نمی‌شوند. مهم‌ترین خدمتی که جالینوس در درک این بیماری کرد این بود که توده‌های تشکیل شده در بدن را از خوش‌خیم‌ترین تا بدخیم‌ترین، دسته بندی کرد: De tumoribus secondum naturam (شامل توده‌ها و برآمدگی‌هایی که در حالت عادی در بدن تشکیل می‌شوند مانند بزرگ شدن سینه‌ها در دوران بلوغ)، De tumoribus supra naturam (شامل توده‌هایی که به دنبال عفونت در بدن تشکیل می‌شوند) و De tumoribus praeter naturam (شامل توده‌هایی که امروزه با عنوان سرطانی شناخته می‌شوند).

علاوه بر دانشمندان یونانی، دانشمندان رومی و شرقی نیز در مطالعات سرطان فعال بودند ازجمله زکریای رازی و ابن سینا. دانسته‌های انسان پیرامون سرطان با سرعت کندی افزایش می‌یافت تا اینکه ابزارهای جدیدی برای مطالعه دقیق‌تر فراهم شد ازجمله میکروسکوپ و یافتن مواد پرتوزا که امکان تصویربرداری از بدن را فراهم می‌کرد.⁽¹⁾

عوامل ایجادکننده سرطان نیز در گذر زمان، موارد مختلفی معرفی شدند که به ترتیب بدین شرح است:

• Humoral theory: که همان باور بقراط بر این امر بود که سلامت انسان درنتیجه وجود تعادل بین 4 مایع موجود در بدن است.
• Lymph theory: بنابر این باور، شروع سرطان از مایع لنف است. این باور در قرن 17 بیش‌تر مورد استقبال قرار گرفت چراکه مشخص شد رشد تومورها در خون و لنف صورت می‌گیرد.
• Blastema theory: در سال 1838 Muller عنوان کرد که سرطان متشکل از سلول‌هایی است که منشأ آن‌ها لنف نیست، دانشجوی او، Virchow گفت که منشأ تمام سلول‌ها ازجمله سلول‌های سرطانی، سلول‌های دیگر هستند.
• Chronic irritation theory: ویرخو (Virchow) پیشنهاد کرد که تحریکات موضعی منجر به سرطان می‌شوند. بعدها Thiersch نشان داد که متاستاز به‌وسیله گسترش سلول‌های سرطانی است و نه ازطریق مایعات ناشناخته در بدن.
• Trauma theory: از 1800 تا 1920 باور بر این بود که علت سرطان، تروما است.
• Parasite theory: تا قرن 18 دانشمندان معتقد بودند که سرطان یک بیماری مسری است و به‌وسیله انگل‌ها گسترش می‌یابد.
• کشف انکوژن‌ها و ژن‌های سرکوب کننده تومور: با کشف ساختار DNA، توجه دانشمندان به نقش و عملکرد ژن‌ها در ایجاد سرطان جلب شد. آن‌ها معتقدند هنگامی که برخی ژن‌ها دست‌خوش تغییر می‌شوند یا به عبارتی جهش در آن‌ها صورت می‌گیرد، سلول‌ها به‌طور غیرطبیعی رشد می‌کنند و منجر به سرطان می‌شوند، این تغییر به سبب عوامل مختلفی می‌تواند صورت گیرد ازجمله مواد شیمیایی یا carcinogenها، پرتوها، ویروس‌ها و یا ژن‌هایی که به‌صورت جهش یافته به ارث می‌رسند.

انکوژن‌ها ژن‌هایی هستند که رشد سلول را از حالت عادی خارج می‌کنند و به‌صورت رشد بسیار سریع و غیرقابل کنترل درمی‌آورند. درواقع این ژن‌ها درنتیجه جهش در ژن‌های پروتوانکوژن ایجاد می‌شوند، پروتوانکوژن‌ها، ژن‌هایی هستند که درحالت عادی، رشد طبیعی سلول‌ها و تمایز آن‌ها را سبب می‌شوند. ژن‌های سرکوب کننده تومور، ژن‌هایی هستند که تقسیم سلولی را کنترل می‌کنند، اگر این ژن‌ها به‌درستی عمل نکنند، رشد سلول از حالت عادی خارج می‌شود و ممکن است به سرطان بیانجامد.⁽²⁾

ویژگی سلول‌های سرطانی

شش ویژگی در تمام سلول‌های سرطانی مشترک است، و سلول‌هایی با این ویژگی‌ها قادرند یک تومور سرطانی تشکیل دهند، این شش ویژگی شامل موارد زیر می‌باشد:

• عدم وجود سیگنال‌های مناسب طی رشد و تقسیم سلولی
• رشد و تقسیم مداوم سلولی حتی درحضور سیگنال‌‌های ممانعت کننده
• عدم وجود مرگ برنامه ریزی شده سلولی
• تقسیم سلولی به تعداد نامحدود
• تشکیل عروق خونی در اطراف توده‌ی سلولی
• حمله به بافت و ایجاد متاستاز

سلول‌های عادی طی یک پروسه چندین مرحله‌ای به سلول‌های سرطانی تبدیل می‌شوند و توده‌ای را تشکیل می‌دهند که قابل شناسایی است.

علائم و نشانه‌های سرطان

سرطان در آغاز، هیچ نشانه‌ای ندارد. علائم و نشانه‌های آن زمانی ظاهر می‌شوند که سلول‌ها رشد کرده و ریشه دوانده باشند. نشانه‌های این بیماری بستگی به نوع و محل آن دارد، بسیاری از این علائم بین تمامی سرطان‌ها مشترک هستند و برخی علائم، اختصاصی می‌باشند.

علائم موضعی سرطان

علائم موضعی ممکن است به سبب توده توموری یا جراحتی که به علت وجود تومور ایجاد شده است، ظاهر شوند. به عنوان مثال، توده‌ای که طی سرطان ریه در ریه‌ها ایجاد می‌شود می‌تواند منجر به انسداد برونش‌ها شده و به ایجاد سرفه یا ذات الریه منجر شود؛ سرطان مری ممکن است سبب باریک شدن مجرای مری شود که عمل بلع را سخت و دردناک خواهد کرد؛ سرطان کولورکتال سبب می‌شود مجرای دفع باریک و یا مسدود شود؛ توده‌های موجود در سینه یا بیضه می‌توانند برآمدگی‌های قابل رؤیتی ایجاد کنند؛ زخم‌های ایجاد شده می‌توانند سبب خون‌ریزی شوند که اگر این خون‌ریزی در ریه‌ها صورت گیرد ممکن است سرفه‌های خونی به دنبال داشته باشد، اگر در روده ایجاد شود مدفوع خونی ایجاد می‌کند، اگر در مثانه ایجاد شود ادرار خونی را سبب خواهدشد و اگر در رحم ایجاد شود به خون‌ریزی در ناحیه واژینال منجر خواهدشد. سرطان در مراحل ابتدایی بدون درد است اما بیماران در مراحل پیش‌رفته ممکن است حس درد را نیز تجربه کنند. برخی سرطان‌ها می‌توانند سبب تشکیل مایع در ناحیه سینه و شکم شوند.

علائم سیستمیک سرطان

برخی علائم در طی سرطان وجود دارند که صرفاً در محل ایجاد تومور ظاهر نمی‌شوند بلکه بدن را به‌صورت کلی و سیستمیک درگیر می‌کنند، این علائم شامل کاهش وزن ناخواسته، تب، خستگی مفرط و تغییرات پوستی می‌باشد.

متاستاز

متاستاز فرایندی است که طی آن، سرطان از محل ابتدایی خود فراتر رفته و در سرتاسر بدن گسترش می‌یابد؛ این فرایند یا طی یک گسترش موضعی رخ می‌دهد، یا گسترش ازطریق جریان لنفاوی به محل غدد لنفاوی، و یا گسترش ازطریق جریان خون به نواحی دورتر. اگر ازطریق جریان خون گسترش یابد معمولاً به تمامی قسمت‌های بدن نفوذ خواهدکرد، هرچند که بنابر نظریه soil and seed، بذرهای سرطان (seed) تنها در نواحی خاصی (soil) رشد خواهند کرد.

متاستاز که به مفهوم رشد، تکثیر و تهاجم سلول های توموری در مکان های متفاوت بدن می باشد، واجد مراحل گوناگون به شرح زیر است:

1- تهاجم(Invasion): سلول های توموری اولیه با عبور از  ماتریکس برون سلولی که آن ها را محاصره کرده است و نیز لایه های سلول های استرومایی
2- ورود به لومن رگ های خونی (Intravasation)
3- بقا در جریان خون (Survival)
4- توقف (Arrest) در محل اندام ثانویه
5- خروج از خون به بافت پارانشیمی اندام‌های هدف (extravasation)
6- بقا در مراحل اولیه در ریزمحیط (microinviroment) ناآشنای بافت هدف به منظور تولید ریز متاستاز (micro metastasis) و درنهایت
7- راه اندازی دوباره برنامه‌های تکثیری و تشکیل کلنی متاستازی (Metastatic Colonization, MC) که موجب تولید ماکرومتاستاز می‌شود. در این مرحله است که متاستاز ازلحاظ بالینی قابل تشخیص است.⁽³⁾

علائم سرطان متاستازی بستگی به محل تومور دارد و می‌تواند شامل موارد زیر باشد: افزایش اندازه غدد لنفاوی (که در زیر پوست، قابل لمس و یا حتی گاهی قابل رؤیت هستند)، افزایش اندازه کبد یا طحال، درد یا شکستگی در استخوان‌هایی که مورد آسیب قرار گرفته اند و هم‌چنین علائم عصبی.

علت ایجاد سرطان

در 90 تا 95 درصد موارد، جهش‌های ژنتیکی و فاکتورهای محیطی سبب ایجاد سرطان می‌شوند؛ در 5 تا 10 درصد باقی‌مانده، وراثت دخالت دارد. منظور محققان از فاکتورهای محیطی، عواملی هستند که ازنظر ژنتیکی قابل به ارث رسیدن نیستند؛ از فاکتورهای محیطی رایجی که می‌توانند به مرگ به سبب سرطان منجر شوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: دخانیات (30-20%)، رژیم نامناسب و چاقی (35-30%)، عفونت‌ها (20-15%)، اشعه‌ها (اعم از اشعه‌های یونیزه کننده و غیریونیزه کننده، بیش از 10%)، استرس، کم تحرکی و آلودگی.

نقش عوامل شیمیایی در ایجاد سرطان

قرار گرفتن درمعرض برخی مواد شیمیایی با احتمال ابتلا به برخی سرطان‌ها ارتباط دارد، به این مواد، کارسینوژن (carcinogens) گفته می‌شود. به عنوان مثال، دود سیگار احتمال ابتلا به سرطان ریه را تا 90 درصد افزایش می‌دهد، این ماده هم‌چنین سبب ایجاد سرطان‌هایی هم‌چون نای، سر، گردن، معده، مثانه، کلیه، مری و پانکراس نیز خواهدشد. در ترکیب دود سیگار، بیش از 50 کارسینوژن شناخته شده است، ازجمله nitrosamine و هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ی.

الکل نیز یک ماده کارسینوژن است که به طور خاص احتمال ابتلا به سرطان کبد و لوله گوارش را افزایش می‌دهد.

برخی مواد غذایی به طور خاص با یک نوع سرطان مشخص ارتباط دارند؛ به عنوان مثال غذاهای بسیار شور با سرطان معده ارتباط دارند.

برخی از مواد به سبب ویژگی فیزیکی شان سبب ایجاد سرطان می‌شوند و نه خصوصیات شیمیایی شان. یک مثال برجسته از این مواد، قرار گرفتن طولانی مدت درمعرض آزبست است.

نقش رژیم غذایی در ایجاد سرطان

رژیم غذایی، فعالیت فیزیکی و چاقی با بیش از 35-30 % از سرطان‌های مرگبار مرتبط هستند. عدم فعالیت فیزیکی نه تنها ازطریق ایجاد اضافه وزن، ریسک ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد بلکه دارای اثرات منفی بر سیستم ایمنی و سیستم هورمونی نیز می‌باشد.

نقش هورمون‌ها در ایجاد سرطان

برخی از هورمون‌ها از این جهت که سبب القای تقسیم سلولی می‌شوند می‌توانند در ابتلا به سرطان ایفای نقش کنند. فاکتور رشد شبه هورمونی و پروتئین‌های متصل به آن، نقش کلیدی در تقسیم و تمایز سلولی و آپوپتوز دارد و از این رو پیشنهاد می‌شود که در ایجاد سرطان مؤثر باشد.

هورمون‌ها در سرطان‌های مرتبط با جنس اهمیت دارند مانند سرطان سینه، اندومتریوم، پروستات، تخمدان و بیضه و هم‌چنین سرطان تیروئید و استخوان. به عنوان مثال دخترهایی که مادر آن‌ها مبتلا به سرطان سینه است، نسبت به دخترانی که مادر آن‌ها سالم است، دارای سطوح بالاتری از استروژن و پروژسترون هستند؛ شاید بتوان این افزایش سطح هورمونی را عامل افزایش ابتلا به سرطان در این افراد دانست حتی در مواقعی که ژن مرتبط با این بیماری وجود ندارد. هم‌چنین مردان آفریقایی تبار نسبت به مردان اروپایی تبار، سطوح بالاتری از تستسترون را دارا می‌باشند که منجر به افزایش میزان ابتلا به سرطان پروستات می‌شود. مردان آسیایی تبار که سطح کم‌تری از testosterone-activating androstanediol glucuronide را دارا می‌باشند، دارای میزان کم‎تری از مبتلایان به سرطان پروستات هستند.

نقش بیماری‌های عفونی در ایجاد سرطان

تقریباً 18درصد از سرطان‌های مرگباری که در دنیا رخ می‌دهند با بیماری‌های عفونی مرتبط هستند. معمول‌ترین عامل ایجادکننده عفونتی که منجر به سرطان می‌شود، ویروس‌ها هستند اما باکتری‌ها و انگل‌ها نیز ایفای نقش می‌کنند.

نقش ویروس‌ها در ایجاد سرطان

به ویروس‌هایی که سبب ابتلا به سرطان می‌شوند، انکوویروس (oncovirus) گفته می‌شود، این ویروس‌ها شامل موارد زیر می‌باشند:

• پاپیلوماویروس انسانی / سرطان گردن
• Epstein–Barr virus / بیماری lymphoproliferative سلول‌های B و کارسینومای nasopharyngeal
• هرپس ویروس Kaposi’s sarcoma / Kaposi’s sarcoma و انتشار لنفومای اولیه
• ویروس هپاتیت B و C / کارسینومای سلول‌های کبدی
• ویروس-1 لوسمی سلول‌های T انسانی / لوسمی سلول‌های T

عفونت باکتریایی نیز می‌تواند ریسک ابتلا به سرطان را افزایش دهد، به عنوان مثال هلیکوباکتر پیلوری سبب القای سرطان معده می‌شود.

عفونت‌های انگلی که در ابتلا به سرطان نقش دارند شامل موارد زیر هستند:

• Schistosoma haematobium / کارسینومای سلول‌های فلسی مثانه
• Fluke های کبدی
• Opisthorchis viverrini
• Clonorchis sinensis / cholangiocarcinoma

نقش اشعه‌ها در ایجاد سرطان

بیش از 10 درصد از سرطان‌های تهاجمی با اشعه‌ها ارتباط دارند، هم اشعه یونیزه کننده و هم اشعه غیریونیزه کننده. مهم‌ترین سرطان غیرتهاجمی، سرطان غیر ملانومای پوستی است که به سبب اشعه غیریونیزه کننده ماورای بنفش ایجاد شود، این اشعه غالباً از نور خورشید ساطع می‌شود. منبع اشعه‌های یونیزه کننده، تصویربرداری‌های پزشکی و گاز رادون است.

نمی‌توان اشعه‌های یونیزه کننده را به طور خاص عامل سرطان دانست، بلکه هنگامی که این اشعه در کنار دود سیگار بر روی فرد اثر بگذارد احتمال ابتلا افزایش می‌یابد. اشعه می‌تواند در اکثر نواحی بدن سرطان ایجاد کند.

قرار گرفتن طولانی مدت دربرابر اشعه ماورای بنفشی که از نور خورشید ساطع می‌شود می‌تواند به ملانوما و سایر سرطان‌های پوستی منجر شود.

نقش وراثت در ایجاد سرطان

طیف وسیعی از سرطان‌ها غیروراثتی هستند، اما انواع ارثی آن به سبب نقص ژنتیکی موروثی ایجاد می‌شوند. کم‌تر از 0.3 درصد از جمعیت، ناقل جهش ژنتیکی هستند که اثر قابل توجهی بر ریسک ابتلا به این بیماری دارد، لذا این عامل مسئول کم‌تر از 10-3 درصد از سرطان‌ در جمعیت است. بعضی از این سندروم‌ها شامل موارد زیر است: جهش‌های موروثی خاص در ژن‌های BRCA1 و BRCA2 که تا بیش از 75% احتمال ابتلا به سرطان سینه و تخمدان را افزایش می‌دهد، و سندروم سرطان کولورکتال nonpolyposis موروثی (NHPCC یا سندروم Lynch) که در حدود 3درصد از بیماران مبتلا به سرطان کولورکتال مشاهده شده است.

درواقع سرطان، بیماری است که به دنبال اختلال در تنظیم رشد بافت ایجاد می‌شود. درحین تبدیل یک سلول سالم به سلول سرطانی، ژن‌هایی که مسئول رشد و تمایز سلول هستند دجار تغییر می‌شوند.

این ژن‌ها به دو دسته وسیع تقسیم می‌شوند:

• انکوژن‌ها: ژن‌هایی که در رشد و تقسیم سلول دخالت دارند
• ژن‌های سرکوب کننده تومور: ژن‌هایی که مهارکننده تقسیم و بقای سلول هستند

سلول‌های سرطانی یا درنتیجه بیان بیش از حد انکوژن‌ها ایجاد می‌شوند یا بیان ناکافی ژن‌های سرکوب کننده تومور؛ در غالب موارد، هر دو تغییر هم‌زمان در یک سلول سرطانی رخ می‌دهند.

تغییرات ژنتیکی دخیل در سرطان، در سطوح مختلفی می‌توانند رخ دهند. ممکن است درنتیجه حذف یا اضافه شدن یک کروموزوم کامل در جریان میتوز ایجاد شود، اما در غالب موارد به علت جهش‌هایی است که در سطح نوکلئوتید اتفاق می‌افتد. جهش‌های بزرگ برروی قطعه بزرگی از DNA ایجاد می‌شوند، مانند زمانی که در طی translocation، دو قطعه کروموزومی جداگانه به صورت غیرطبیعی با یک‌دیگر ادغام شوند. جهش‌های کوچک شامل جهش‌ها و حذف و اضافه‌هایی است که به صورت نقطه‌ای ایجاد می‌شوند؛ این جهش‌ها هم ممکن است در ناحیه پروموتور رخ دهد و هم در ناحیه کد شونده که در این صورت، پروتئین حاصل از این ژن ساختار یا عملکرد مناسبی نخواهد داشت.

عوامل اپی ژنتیکی برروی سکانس ژنی تأثیری ندارند اما برروی بیان ژن اثر می‌گذارند به عنوان مثال تغییر در متیلاسیون DNA و آرایش هیستونی جزو این عوامل هستند. این عوامل می‌توانند بیان ژن‌های تعمیرکننده DNA را دستخوش تغییر کنند ولذا به دنبال جهش‌های پی در پی، آسیب به DNA می‌تواند منجر به سرطان شود. تغییرات اپی ژنتیکی که در سرطان‌ها مشاهده شده است از تغییرات ژنتیکی بیش‌تر است.

پارادوکس پیتو چیست؟

نهنگ‌های آبی؛ موجوداتی که سرطان نمی‌گیرند!

روش های تشخیص سرطان

غالب سرطان‌ها را می‌توان ازطریق علائم و نشانه‌ها در همان مراحل ابتدایی شناسایی کرد، هرچند که علائم به تنهایی کافی نمی‌باشند و برای تشخیص دقیق باید نمونه بافتی تهیه شده و توسط یک پاتولوژیست بررسی شود. تست‌های پزشکی رایجی که بر روی افراد مشکوک به سرطان صورت می‌گیرد شامل تست خون، اشعه ایکس، سی تی اسکن و اندوسکوپی است.

تشخیص بافتی، که توسط بیوپسی صورت می‌‌گیرد می‌تواند نوع سلول درحال تقسیم، مرحله هیستولوژیکی آن، اختلال ژنتیکی و سایر موارد را مشخص کند. با بررسی تمام نتایج می‌توان میزان پیش‌رفت این بیماری و هم‌چنین بهترین راه درمان را یافت.

اونکوژنتیک و ایمونوهیستوشیمی سایر تست‌های بافتی هستند؛ این روش‌ها اطلاعاتی پیرامون تغییرات ملکولی (مانند جهش، ژن‌های ادغام شده و تغییرات کمی کروموزومی) را در اختیار ما می‌گذارند و هم‌چنین در تشخیص و درمان سرطان کمک کننده خواهندبود.

دسته بندی سرطان

سرطان را براساس نوع سلولی که به طور غیرطبیعی رشد می‌کند یا به عبارتی براساس منشأ تومور دسته بندی می‌کنند:

• Carcinoma: سرطان مشتق از سلول‌های اپی تلیال. این دسته، بسیاری از سرطان‌های رایج را شامل می‌شود مانند انواع سرطان سینه، پروستات، ریه، پانکراس و کولون.

• Sarcoma: سرطان مشتق از بافت پیوندی (مانند استخوان، غضروف و عصب). منشأ این نوع سرطان‌ها سلول‌های مزانشیم خارج از مغز استخوان هستند.

• Lymphoma و leukemia: این دو نوع سرطان از سلول‌های خونی نشأت می‌گیرند که مغز استخوان را ترک کرده و در غدد لنفاوی و خون بالغ می‌شوند.

• Germ cell tumor: سرطان مشتق از سلول‌های پرتوان، که غالباً در بیضه و تخمدان حضور دارند.
• Blastoma: سرطان مشتق از سلول‌های نابالغ پیشرو (precursor) و یا بافت جنینی.

انواع سرطان

سرطان را می‌توان براساس اندامی که درگیر می‌کند در دسته‌های مشخصی قرار داد که در ادامه به بخش عظیمی از این دسته بندی اشاره می‌شود:

سرطان استخوان و ماهیچه

سرطان استخوان یا تومور استخوان به رشد نئوپلاسم بافت استخوانی اشاره می‌کند. متأسفانه این سرطان در بین نوجوانان و جوانان شایع‌تر است. رشد ناهنجار استخوان می‌تواند بدخیم یا خوش خیم باشد. می‌توان این تومور را به تومورهای ابتدایی که در بافت‌ها و سلول‌های مشتق شده از استخوان به‌وجود می‌آیند یا تومورهای ثانویه که به استخوان متاستاز می‌دهند دسته بندی نمود. سرطان عضله یا سارکوم، ۲ درصد از کل سرطان ها را شامل می‌شود و بافت های عضله و مفصل را در گیر می نماید. سرطان عضله یا سارکوم در دست ها و شکم و اندام ها نیز بروز می کند. معمولاً این گونه سرطان ها سریعاً سایر اعضای بدن را نیز درگیر می نمایند به خصوص ریه‌ها، اما با تشخیص زود هنگام آن می توان درمان را آغاز نمود و دیگر نیازی به قطع عضو درگیر نباشد. تقریباً حدود ۲۰۰۰ نفر در کشور ما به سرطان عضله مبتلا هستند.⁽⁴⁾ انواع مختلف این سرطان شامل موارد زیر است:

• Chondrosarcoma
• Ewing’s sarcoma
• osteosarcoma یا osteogenic sarcoma
• Malignant fibrous histiocytoma of bone
• Rhabdomyosarcoma
• Heart cancer یا سرطان قلب

سرطان مغز و سیستم عصبی

این سرطان که سیستم عصبی را درگیر می‌کند، شایع ترین سرطان در کودکان است و اگر در مراحل ابتدایی تشخیص داده‌شود قابل درمان خواهد بود.(5) هرچند هرگونه تومور مغزی به خاطر ماهیت تهاجمی و منتشرشونده‌‌ی خود در فضای محدود جمجمه‌ای، به‌طور ذاتی، جدی و تهدیدکننده زندگی به‌شمار می‌رود اما تومورهای مغزی (حتی انواع بدخیم آن‌ها) همواره کشنده و مرگبار به‌شمار نمی‌آیند. این نوع سرطان براساس محل تومور شامل چندین زیرمجموعه است که در زیر به آن‌ها اشاره شده‌است:

• Astrocytoma
• Brainstem glioma
• Pilocytic astrocytoma
• Ependymoma
• Primitive neuroectodermal tumor
• Cerebellar astrocytoma
• Glioma
• Medulloblastoma
• Neuroblastoma
• Oligodendroglioma
• Pineal astrocytoma
• Pituitary adenoma
• گلیومای مسیر بینایی و هیپوتالاموسی

سرطان سینه

به نوعی سرطان گفته می‌شود که از بافت پستان آغاز می‌شود. این نوع سرطان، یکی از شایع‌ترین سرطان‌های عصر حاضر به‌خصوص در بین بانوان است؛ دسته بندی این سرطان به شرح زیر است:

Breast cancer

سرطانی که شروع و پیش‌رفت آن از بافت سینه باشد، از علائم آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ایجاد توده در سینه، تغییر شکل بافت سینه، ایجاد تورفتگی در سینه، خروج مایع از سینه، ایجاد زخم یا قرمزی در سینه؛ در 5 تا 10 درصد موارد علت این بیماری، عوامل وراثتی است ازجمله ژن‌های BRCA1 و BRCA2؛ سرطان سینه غالباً از مجاری شیری و نواحی تغذیه کننده آن آغاز می‌شود، سرطانی که از مجاری اغاز شود را کارسینومای مجرایی یا ductal carcinoma می‌نامند و سرطانی که از نواحی تغذیه کننده آغاز می‌شود را lobular carcinoma می‌نامند.

از انواع دیگر سرطان سینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• Invasive lobular carcinoma
• Tobular carcinoma
• Invasive cribriform carcinoma
• Medullary carcinoma
• Phyllodes tumor
• سرطان سینه التهابی

سرطان سیستم درون ریز

در این نوع سرطان، سیستم درون ریز بدن که متشکل از غدد درون ریز است، متأثر خواهد شد. سرطان سیستم درون ریز، سرطان نادری است و عامل ایجادکننده این سرطان هنوز شناسایی نشده است. شایع ترین سرطان سیستم درون ریز، سرطان تیروئید است.

سرطان تیروئید

از غده تیروئید آغاز می‌شود؛ ازجمله علائم آن، ایجاد توده و تورم در گردن است، عواملی مانند قرارگیری طولانی مدت دربرابر اشعه‌ها، داشتن تیروئید بزرگ و سابقه خانوادگی در ابتلا به این سرطان دخیل هستند؛ غالباً اولین نشانه این بیماری، ایجاد غده در ناحیه تیروئید در گردن است گاهی هم اولین علامت، افزایش اندازه غدد لنفاوی است؛ برای درمان این بیماری از جراحی و پرتودرمانی استفاده می‌شود.

سرطان سیستم درون ریز شامل موارد دیگری نیز می‌شود که براساس محل تومور ایجاد شده در غده درون ریز دسته بندی می‌شوند:

• Adrenocortical carcinoma
• Islet cell carcinoma کارسینومای سلول‌های جزیره‌ای یا
• Multiple endocrine neoplasia syndrome
• سرطان پاراتیروئید
• Pheochromocytoma
• Merkel cell carcinoma

سرطان چشم

سرطان چشم یا نئوپلاسم چشم در چشم‌شناسی تومورهای مربوط به چشم و قسمت‌های مرتبط با آن را شامل می‌شود. سرطان چشم می‌تواند بر تمام قسمت‌های چشم تأثیر بگذارد و همچنین ممکن است از چشم شروع شده یا از متاستازبه وجود آید. سرطان چشم به دو صورت خوش‌خیم مانند تراتوم و بدخیم مانند ربدومیوسارکوم بوجود می‌آید. انواع سرطان چشم شامل موارد زیر است:

• Uveal melanoma
• Retinoblastoma

سرطان سیستم گوارش

در این نوع سرطان، سیستم گوارش که شامل اندام‌ها و غدد متعددی است، سرطانی می‌شود. علائم این سرطان براساس این که کدامیک از بخش‌های سیستم گوارشی سرطانی شده باشد متغیر است و علائمی مانند بلع دردناک و سخت و خون‌ریزی‌های غیرطبیعی ازجمله‌ی آن‌هاست. این سرطان شامل موارد زیر است:

سرطان کولون

سرطان کولون در مردان رایج‌تر است و غالباً به سبب افزایش سن و سبک زندگی افراد به‌وجود می‌آید و درافرادی که سابقه خانوادگی دارند، احتمال ابتلا دو تا سه برابر می‌شود. علائم این بیماری به محل تومور و میزان پیش‌رفت بیماری بستگی دارد اما علائم کلی آن یبوست، وجود خون در مدفوع، کاهش قطر مدفوع، کاهش اشتها، کاهش وزن، تهوع و استفراغ در افراد بالای 50 سال می‌باشد.

سرطان معده

سرطان معده از دیواره معده منشأ می‌گیرد و ممکن است به سایر نواحی بدن ازجمله کبد، ریه، استخوان‌ها و غدد لنفاوی نیز گسترش یابد؛ شایع‌ترین علت ابتلا به این بیماری، عفونت با باکتری هلیکوباکتر است، این سرطان در غالب موارد نشانه خاصی ندارد اما در مراحل بالاتر علائمی را سبب می‌شود ازجمله سوء هاضمه، احساس گرگرفتگی، احساس ناراحتی در ناحیه شکم و کاهش اشتها. میزان بهبودی این سرطان به میزان پیش‌رفت سرطان بستگی دارد.

سرطان پانکراس

انواع مختلفی از سرطان پانکراس وجود دارد که رایج‌ترین آن‌ها pancreatic adenocarcinoma می‌باشد که مربوط به ناحیه‌ای از پانکراس است که مسئول ساخت آنزیم‌های گوارشی است (قسمت برون ریز). رایج‌ترین علائم این سرطان شامل زردی پوست، درد شکم یا درد در ناحیه کمر، کاهش وزن ناخواسته، کم‌رنگ شدن مدفوع، تیرگی ادرار و کاهش اشتها. این سرطان در غالب موارد در بعد از 70 سالگی ظهور می‌کند و شروع آن در زیر 40 سالگی بسیار نادر است.

سرطان‌های دیگری هم جزو زیرمجموعه سرطان سیستم گوارش هستند ازجمله:

• Anal cancer
• سرطان آپاندیس
• Cholangiocarcinoma
• Carcinoid tomor
• سرطان مجرای صفراوی خارج کبدی
• سرطان کیسه صفرا
• Gastrointestinal stromal tumors
• Hepatocellular carcinoma

سرطان مجاری ادراری و تناسلی

در این نوع سرطان، دستگاه تناسلی و مجاری ادراری سرطانی می‌شوند. این سرطان در زنان و مردان دارای انواع متعددی است و نشانه‌های آن بسته به این که کدام یک از بخش‌های این سیستم درگیر شده باشد متفاوت خواهد بود. در ادامه به چند نوع از شایع ترین سرطان‌هایی که در این دسته قرار می‌گیرند اشاره می‌شود:

سرطان گردنه رحم

سرطان گردنه رحم در مراحل اولیه ممکن است کاملاً بدون علامت باشد و در مراحل بالاتر ممکن است خون‌ریزی واژن و درد لگنی نیز مشاهده شود و در مرحله پیش‌رفته، علائمی مانند کاهش اشتها، کاهش وزن، خستگی، کمر درد، پادرد و شکستگی استخوان‌ها نیز مشاهده می‌شود؛ مهم‌ترین عامل ابتلا به این سرطان، عفونت HPV است؛ اولین روش درمانی مؤثر برای این سرطان، جراحی است و پس از آن، شیمی درمانی و پرتو درمانی نیز پیشنهاد می‌شود.

سرطان تخمدان

سرطانی که داخل و یا سطح تخمدان را درگیر می‌کند؛ نشانه‌های اولیه این سرطان ممکن است چندین ماه قبل از ظهور کامل بیماری ظاهر شود، علائمی هم‌چون نفخ شکمی، درد شکم یا درد لگن، چرخه قاعدگی نامنظم یا خون‌ریزی واژینال پس از یائستگی، کاهش اشتها، خستگی، اسهال، تهوع و غیره از جمله این علائم هستند؛ با پیش‌رفت تومور و گسترش آن به سایر نواحی بدن علائم دیگری ظهور می‌کند ازجمله hirsotism (پرمویی در نواحی از بدن که درحالت عادی رویش مو رخ نمی‌دهد) و خون‌ریزی غیرطبیعی واژن بعد از یائستگی که در غالب بیماران مشاهده می‌شود، روش درمانی برای این سرطان معمولاً جراحی به همراه شیمی درمانی و گاهی پرتو درمانی است، معمولاً اندام درگیر به‌طور کلی خارج می‌شود.

سرطان پروستات

سرطانی که در ارتباط با پروستات، غده ای در سیستم تولیدمثلی مردان است؛ غالباً رشد آهسته‌ای دارد. این سرطان در مراحل اولیه، نشانه‌ای ندارد، گاهی علائمی رخ می‌دهد که مشترک با سایر بیماری‌هاست، علائمی هم‌چون تکرر ادرار، شب ادراری، دشواری در دفع ادرار، hematuria و دفع ادرار همراه با درد؛ برای درمان از جراحی radical prostatectomy که طی آن، بخشی یا کل غده پروستات خارج می‌شود صورت می‌گیرد و گاهی بعد از آن، پرتودرمانی هم انجام می‌شود تا از احتمال گسترش تومور به سایر اندام‌ها جلوگیری شود.

سرطان کلیه

سرطان کلیه نوعی سرطان است که در سلول‌های کلیه ایجاد می‌شود. این سرطان یا سلول‌های کلیه را مبتلا می‌سازد یا سلول‌های اوروتلیال درون لگن‌چه‌های کلیه را هدف قرار می‌دهد. سرطان کلیه معمولاً در افراد بالاتر از ۴۰ سال دیده می‌شود اما علت دقیق ابتلا به آن هنوز مشخص نیست. سرطان کلیه در مراحل اولیه بیماری علامت ظاهری ندارد و معمولاً به‌طور تصادفی به کمک سی تی اسکن بقیه اندام‌های بدن تشخیص داده می‌شود. درد در پهلوها یا یک طرف پهلو، هماتوری، احساس فشار در شکم و در مراحل تکامل یافته سرطان وجود توده قابل لمس، فشار خون بالا، تب و تعریق داغ، خستگی و سردرد مداوم، لاغری غیر قابل توصیف و پائین آمدن توانایی بدن از علائم کلی در سرطان کلیه است هرچند هر کدام از این علائم می‌تواند نشانه بیماری‌های دیگری باشند. وجود توده در پهلوها یا شکم، کاهش اشتها، درد مزمن در پهلوها، تب بی دلیل، کم خونی، تورم در ناحیه پا و مچ پا، از دیگر علایم این بیماری هستند ضمن اینکه تنگی نفس، سرفه خونی و استخوان درد از علایم پیشرفته این بیماری هستند. برای درمان از جراحی، شیمی درمانی، رادیوتراپی و سایر روش‌ها استفاده می‌شود.

از دیگر سرطان‌های سیستم ادراری و تناسلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سرطان مثانه
• Endometrial cancer
• Extragonadal germ cell tumor
• سرطان اپی تلیال تخمدانی
• Ovarian Germ Cell Tumors
• Penile cancer
• Renal cell carcinoma
• Transitional Cell Cancer of the Renal Pelvis and Ureter
• سرطان بیضه
• Gestational trophoblastic tumor
• سرطان حالب
• سرطان واژن
• Vulvar cancer
• Wilms tumor

سرطان سر و گردن

به دسته‌ای از سرطان‌ها اطلاق می‌شود که مربوط به نواحی سر و گردن است؛ این سرطان از دهان، بینی، سینوس‌ها یا غدد بزاقی آغاز می‌شود. انواع این سرطان به شرح زیر است:

• سرطان مری
• Nasopharynx cancer
• Oral cancer یا سرطان دهان
• Oropharyngeal cancer
• Paranasal sinus and nasal cavity cancer
• Pharyngeal cancer
• سرطان غدد بزاقی

سرطان خون

سرطان خون به دسته‌ای از سرطان‌ها اطلاق می‌شود که خاستگاه آن از اندام خون ساز بدن باشد. این سرطان، انواع مختلفی از سلول‌های خونی مانند گلبول قرمز، گلبول سفید، پلاکت‌ها و سایر سلول‌های خونی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. سرطان خون باتوجه به سلول‌هایی که درگیر هستند و میزان تهاجمی بودن آن، دارای انواع متععدی است.

سرطان پوست

سرطان پوست، گسترده ترین اندام بدن یعنی پوست را متأثر می‌کند. احتمال ابتلا به سرطان پوست در افراد با رنگ پوست روشن‌تر بیش‌تر است. این سرطان دارای انواع متعددی است.

سرطان اندام تنفسی

در این سرطان، سیستم تنفسی درگیر می‌شود، اگر توده ایجاد شده بزرگ باشد و در مسیر هوای تنفسی باشد، تنفس را تحت تأثیر قرار خواهد داد. انواع این سرطان شامل موارد زیر است:

• Bronchial carcinoma
• Small-cell carcinoma
• Mesothelioma
• Pleuropulmonary blastoma
• سرطان حنجره
• سرطان تیموس

روش‌های درمان سرطان

روش‌های درمانی بسیاری برای سرطان پیشنهاد می‌شود ازجمله جراحی، شیمی درمانی، رادیودرمانی، هورمون درمانی، درمان هدف گذاری شده (target therapy) و استفاده از مسکن. انتخاب هرکدام از این روش‌ها به نوع، محل و میزان سرطان و هم‌چنین سلامت و ترجیح بیمار بستگی دارد؛ این روش‌ها ممکن است به درمان ختم شوند.

شیمی درمانی

شیمی درمانی روشی درمانی برای سرطان است که در آن از یک یا چند داروی آنتی نئوپلاستیک سایتوتوکسیک استفاده می‌شود. این عوامل، دسته گسترده‌ای از داروها را شامل می‌شوند که به دسته بندی‌های وسیعی تقسیم می‌‌شوند ازجمله عوامل آلکیله کننده و عوامل ضد متابولیسم. در روش‌های قدیمی شیمی درمانی از عواملی استفاده می‌شد که سلول‌هایی که به سرعت تقسیم می‌شدند را نابود می‌کردند، ویژگی که درمورد غالب سلول‌های سرطانی صدق می‌کند.

درمان هدف گذاری شده یا targeted therp نوعی شیمی درمانی است که تفاوت‌های ملکولی اختصاصی بین سلول‌های سالم و سرطانی را هدف قرار می‌دهد. در اولین استفاده از این روش، ملکول‌های گیرنده استروژن بلاک شدند که سبب مهار رشد سرطان سینه شد. مثال رایج دیگر از این روش، دسته مهارکننده‌های Bcr-Abl است که برای درمان لوسمی میلوژنوس مزمن یا (chronic myelogenous leukemia(CML استفاده شد. اخیراً درمان هدف گذاری شده برای انواع سرطان‌های رایج استفاده می‌شود ازجمله سرطان مثانه، سینه، کولورکتال، کلیه، کبد، ریه، پانکراس، تیروئید، پروستات، پوست، لوسمی، لنفوما و غیره.

کارآمدی درمان به نوع و میزان پیش‌رفت سرطان بستگی دارد. نتایج نشان می‌دهد ترکیب جراحی و شیمی درمانی در درمان برخی سرطان‌ها مؤثر است ازجمله سرطان سینه، کولورکتال، پانکراس، بیضه، تخمدان، سارکومای استئوژنیک و نوعی سرطان ریه خاص. شیمی درمانی در برخی سرطان‌ها نتیجه بخش است مانند لوسمی و در برخی سرطان‌ها مانند سرطان مغز نتیجه بخش نیست.

از آن‌جایی که عوامل شیمی درمانی می‌توانند به سایر سلول‌های بدن نیز آسیب برسانند، اثرگذاری آن‌ها از این جهت محدود می‌شود. حتی زمانی که شیمی درمانی برای درمان کامل سرطان مؤثر نیست می‌تواند در کاهش دادن علائمی مانند درد یا در کاهش دادن اندازه تومور اثرگذار باشد که از این طریق می‌تواند اثرگذاری جراحی در آینده را افزایش دهد.

پرتودرمانی

پرتودرمانی روشی است که هم برای درمان و هم برای بهبود علائم سرطان استفاده می‌شود؛ این روش با آسیب وارد کردن به DNA سلول‌های بافت سرطانی آن را از بین می‌برد. این روش هم مانند شیمی درمانی در سرطان‌های مختلف، نتایج مختلفی دارد.

پرتو درمانی در نیمی از موارد استفاده می‌شود. پرتو می‌تواند هم از منبع داخلی (brachytherapy) و هم از منبع خارجی تأمین شود. غالباً برای درمان سرطان پوست از اشعه ایکس با انرژی کم و برای درمان سرطان‌هایی که مربوط به داخل بدن هستند از اشعه ایکس با انرژی زیاد استفاده می‌شود. پرتودرمانی معمولاً همراه با جراحی و شیمی درمانی به کار می‌رود؛ در برخی سرطان‌ها مانند سرطان سر و گردن، ممکن است به تنهایی هم به کار برده شود. نشان داده شده‌است که در 70% بیمارانی که از درد متاستاز استخوانی رنج می‌برند، پرتو درمانی اثرگذار است.

جراحی

جراحی اولین روش درمانی است که برای غالب تومورهای جامد و ایزوله شده استفاده می‌شود و می‌تواند در تسکین و افزایش بقا مؤثر باشد. معمولاً برای تشخیص دقیق و تعیین مرحله پیش‌رفت تومور، بیوپسی صورت می‌گیرد. در سرطان‌های لوکالیزه شده، سعی می‌کنند که با جراحی، کل توده سرطانی و یا در موارد خاصی، غدد لنفاوی اطراف را خارج کنند. در برخی موارد، می‌توان از این طریق سرطان را محدود کرد.

مسکن‌ها

این روش درمانی به بیماران کمک می‌کند که حس بهتری داشته باشند و ممکن است در ترکیب با سایر روش‌ها به درمان سرطان نیز کمک کند. درواقع اولین هدف این روش درمانی، افزایش کیفیت زندگی بیماران است.

ایمنی درمانی

در این روش، سیستم ایمنی برای مقابله با سرطان، تحریک یا تقویت می‌شود. درواقع در این روش از فاکتورها و عواملی که تشکیل دهنده سیستم ایمنی هستند استفاده می‌شود و عملکرد آن‌ها به‌گونه‌ای تغییر می‌کند که در جهت بهبود سرطان کمک کننده باشد.

لیزر درمانی

در این روش از نور با تراکم بالا برای چروکیده کردن یا نابود کردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. این روش غالباً برای سرطان‌هایی استفاده می‌شود که مربوط به سطح بدن و یا سطح خارجی بافت‌ها هستند. لیزر درمانی برای سرطان پوست پایه‌ای و مراحل بسیار ابتدایی سایر سرطان‌ها مانند سر، واژن و سلول‌های غیرکوچک ریه استفاده می‌شود. این روش معمولاً در ترکیب با سایر روش‌ها مانند جراحی، شیمی درمانی و یا پرتودرمانی به کار برده می‌شود. لیزر نسبت به جراحی دقیق‌تر است و آسیب، درد، خون‌ریزی و زخم کم‌تری به دنبال دارد.⁽⁴⁾

درانتها باید اشاره کرد که علیرغم وجود روش‌های درمانی مختلف برای درمان بیماری سرطان، هنوز انواعی از این سرطان وجود دارند که به‌سختی درمان می‌شوند و یا در موارد نادری غیرقابل درمان هستند، به‌خصوص زمانی که سرطان تا حد زیادی پیش‌رفت کرده باشد؛ لذا توصیه می‌شود با رعایت نکاتی پیرامون سبک زندگی خود مانند تغذیه سالم، داشتن تحرک کافی و هم‌چنین بررسی‌های مناسب پزشکی درصورت وجود سابقه خانوادگی، از ابتلا به این بیماری جلوگیری شود.

جمع بندی مقاله سرطان

سرطان بیماری شایعی است که انسان‌های زیادی در تمام سنین در سرتاسر جهان به آن مبتلا هستند. طی سرطان، سلول‌های قسمت خاصی از بدن، با سرعت غیرقابل کنترلی تقسیم شده و تشکیل یک توده می‌دهند که ممکن است این سلول‌ها از محل خود فاصله گرفته و به سایر نواحی بدن راه یابند و از این طریق به گسترش سرطان در سایر نواحی بدن بیانجامند. سرطان در قسمت‌های مختلفی از بدن از جمله خون، پوست، سیستم گوارشی، سیستم تنفسی، استخوان و … ممکن است ظاهر شود. روش‌های درمان این بیماری متنوع است که ازجمله آن‌ها می‌توان به جراحی، شیمی درمانی، پرتودرمانی و ایمنی درمانی اشاره کرد که بهترین روش باتوجه به محل توده و میزان پیش‌رفت بیماری انتخاب می‌شود. تاکنون مطالعات بسیار گسترده ای در زمینه سرطان صورت گرفته است که به بررسی علل ایجاد سرطان و راه حل‌‌های درمانی برای آن می‌پردازد اما بشر هنوز نتوانسته است این بیماری کهن را ریشه کن کند. امید است که مطالعات آینده، بتواند به پیشگیری از ابتلا به این سرطان و کاهش مرگ و میر حاصل از آن بیانجامد.

منابع مقاله سرطان

1- Guy B. Faguet (2014). A brief history of cancer: Age-old milestones underlying our current knowledge database. International Journal of Cancer. Mini review. DOI: 10.1002/ijc.29134.
2- Akulapalli Sudhakar (2009). History of Cancer, Ancient and Modern Treatment Methods. J Cancer Sci Ther/ doi:10.4172/1948-5956.100000e2.

3- محمدرضا نوری دلوی، حسن فضیلتی، مینا تبریزی. متاستاز سرطان، عامل‌های ژنتیکی و ریز محیطی بافت ثانویه: مقاله مروری. مجله دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، بهمن 1391، دوره 70، شماره 11، صفحه‌های 671 تا 683.

4- baranclinic.com
5- kidshealth.org/en
6- wikipedia.org