کرونا ویروس‌ها بزرگ، پوشش دار و دارای RNA هستند. در واقع کرونا ویروس‌ها بزرگ‌ترین ژنوم را در بین RNA ویروس‌ها (مثل ویروس‌های آنفولانزا و فلج اطفال) دارند. پیش از همه گیری در سال ۲۰۱۹ که عامل آن یک کرونا ویروس نوظهور از چین بود، کرونا ویروس‌های انسانی را بیشتر به عنوان عامل سرماخوردگی بدون تب در بزرگسالان می‌شناختند. البته با شیوع ویروس‌های سارس و مرس به ترتیب در چین و خاورمیانه، پتانسیل این ویروس‌ها در ایجاد سندرم‌های تنفسی حاد مشخص شده بود. علت اصلی همه گیر شدن ویروس عامل کووید ۱۹، دوره کمون طولانی و تعداد بالای ناقلین بی‌علامت مبتلا به این ویروس است. در واقع بزرگ‌ترین مشکل در مقابله با این پاتوژن انسانی این است که بیشتر مبتلایان هیچ علامتی ندارند و به راحتی دیگران را مبتلا می‌کنند. اکنون پس از گذشت یک سال و نیم از زمان شروع پاندمی واریانت دلتا یا هندی چالشی جدید برای دانشمندان ایجاد کرده است.
حال زمانی که امید‌ها به بازگشت به روند زندگی قبل از کرونا شکل گرفته است، نگرانی‌ها نسبت به شیوع واریانت‌های جهش یافته افزایش یافته است. اطلاعات موجود هنوز قطعی نیست ولی تا به این جا محققان بر اساس داده‌ها بر این باورند، کسانی که دو دوز از واکسن‌های تایید شده را دریافت کرده باشند، در برابر واریانت‌های جدید هم ایمن هستند. خطر اصلی در کمین کشورهایی است که روند واکسیناسیون در آن‌ها کند است و به علت ضعف سیستم بهداشتی ممکن است در برابر موج‌های جدید آسیب‌پذیر باشند.
واریانت جدید و تفاوت با نوع کلاسیک
سلول‌های موجودات زنده چه در هنگام تقسیم شدن و چه در حالت عادی دچار تغییرات ژنتیکی می‌شوند. درست است که ویروس‌ها کاملا زنده نیستند، اما برای همانندسازی ژنوم خود از دستگاه‌های همانندسازی سلول میزبان استفاده می‌کنند.
ویروس‌ها به علت دلایل گوناگون مثل خطا در همانندسازی دچار جهش می‌شوند. چون مکانیزم‌های اصلاح کننده در بسیاری موارد قادر به اصلاح این خطاها نیستند، این خطاها ماندگار می‌شوند. اکثر این جهش‌ها یا خنثی هستند، یا تاثیر چندانی در ساختار ویروس ندارند و یا به ضرر ویروس هستند. ویروس‌هایی که دچار mutation یا جهش شدند، mutant یا variantای از نسخه قبلی ویروس هستند. از ابتدای همه‌گیری حدود ۱۲۰۰۰ جهش در ویروس کرونا به ثبت رسیده است.
بر اساس اصل انتخاب طبیعی جهش‌های آسیب زا سبب حذف variant در رقابت با سایرین می‌شوند. در واقع تمام واریانت‌های شایع در جهان نسخه‌ای از گونه اولیه چینی هستند که به علت مطلوب بودن جهش‌هایشان توانسته‌اند بهتر در بین انسان‌ها شایع شوند. با در نظر گرفتن ده‌ها انسان مبتلا، تکثیر بی‌وقفه ویروس در بدن این افراد و احتمال نسبتا بالای جهش، میتوان گفت واریانت‌های جدید هر لحظه در حال شکل گرفتن هستند. اما این که کدام ویروس جهش یافته بتوانند در رقابت با سایر ویروس‌ها برتری یابد، بحث دیگری است.
بررسی‌های همه‌گیرشناسی نشان می‌دهند که ویروس کرونای نوظهور، در هر ماه می‌تواند یک یا دو واریانت جدید و پایدار ایجاد کند. واریانت‌های جدید، واریانت‌هایی هستند که از لحاظ تکاملی توانسته‌اند در رقابت بمانند و حذف نشوند. اگر یک واریانت جدید بتواند نه تنها در محیط باقی بماند بلکه دارای برتری قابل توجهی نسبت به نسخه‌های دیگر باشد، تبدیل به گونه غالب می‌شود. واریانت جدیدی که به گونه غالب تبدیل شده، افراد بیشتری را مبتلا می‌کند و می‌تواند سبب پیک‌های جدید شود.
ویروس‌های کرونا از ابتدا میزان کشندگی کمی داشتند و احتمال این که واریانت‌های آن کشندگی بیشتری داشته باشند کم است. چرا که کشندگی بیشتر ویروس‌ها یا هر عامل پاتوژن دیگری فرصت انتقال آن به میزبان‌های دیگر را کاهش می‌دهد. البته احتمال بروز بیماری شدیدتر در بعضی واریانت‌ها وجود دارد ولی افزایش کشندگی احتمال کمتری دارد. بر اساس تجربه نیز واریانت‌های غالب کرونا ویروس، برتری خود را به واسطه کاهش دوز عفونی و فرار بهتر از سیستم ایمنی حاصل کرده اند.
در حال حاضر چهار واریانت از بقیه بیشتر مورد توجه‌اند که به گونه‌های آفریقایی، هندی، انگلیسی و برزیلی معروفند.
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های واگیر دار آمریکا تابحال هیچ یک از واریانت‌ها را به عنوان Variant of High Consequence در نظر نگرفته است. واریانت‌هایی در گروه Variant of High Consequence قرار می‌گیرند که یا نتوان آن‌ها را با روش‌های تشخیصی فعلی تشخیص داد و یا در برابر روش‌های درمانی و واکسن‌ها به میزان زیادی از خود مقاومت بیشتری نسبت به گونه اصلی نشان دهند.
همه واریانت‌های معروف و شناخته شده تا به امروز در گروه Variant of Concern قرار گرفته‌اند که یعنی شواهدی وجود دارد که این واریانت‌ها راحت‌تر منتقل می‌شوند و بیماری شدیدتری ایجاد می‌کنند.
پس از طبقه‌بندی بالا میتوان نتیجه گرفت که واکسن‌هایی که به تایید سازمان بهداشت جهانی رسیده اند، در برابر واریانت‌های حال حاضر موثر بوده و از مرگ و میر جلوگیری می‌کنند.
موارد گفته شده همگی قابل تغییر هستند و دایما توسط سازمان‌های نظارتی جهانی به روزرسانی می‌شوند. کلمه noble در اسم این ویروس که به معنای نوظهور است هم نشان دهنده ناشناخته بودن این ویروس برای مجامع علمی است، پس باید تا مدت‌ها اطلاعات خود را از نظر صحت بررسی کنید. بسیاری از افراد و رسانه‌ها اطلاعات اشتباه و یا برداشت خود را از اخبار علمی بیان می‌کنند. به همین علت برای اطمینان کامل از اطلاعات دریافتی خود، آن‌ها از سازمان‌های معتبر مثل WHO دریافت کنید.
واریانت دلتا یا هندی (B.1.617):
واریانتی که توجه جهان را به خود جلب کرده است، گونه دلتا یا هندی است. این واریانت که برای اولین بار در ماه اکتبر ۲۰۲۰سال گذشته در هند شناسایی شد، قدرت انتقال بیشتری داشته و از سیستم ایمنی فرار می‌کند. قدرت انتقال این واریانت حدود ۶۰ درصد بیشتر از گونه اولیه چینی است. خود این نسخه به سه زیرگروه B. ۱.۶۱۷. ۱، B. ۱.۶۱۷. ۲ و B. ۱.۶۱۷. ۳ جهش یافته است.
به دلیل افزایش عفونت‌زایی و پاتوژنیسیته، سازمان بهداشت جهانی این واریانت به خصوص B. ۱.۶۱۷. ۲ را در گروه Variant of Concern قرار داده است.
مهم‌ترین جهشی که سبب افزایش توانایی ویروس کرونا می‌شود، جهش در یک پروتیین خاص است. نام پروتیین اسپایک را در دو سال اخیر زیاد شنیده‌ایم چراکه عامل اصلی در بیماری‌زا بودن کروناویروس است. اما درباره آن چه می‌دانیم؟
اسپایک پروتیین‌ها تریمرهایی هستند که تا ۲۳ مولکول قند روی سطح آن‌ها قرار می‌گیرند. تخمین زده می‌شود که هر ویروس حدود ۲۶ تریمر اسپایک داشته باشد. قسمت سر یا S۱ در آن‌ها با اتصال به گیرنده‌های سلول‌های انسانی سبب ادغام شدن بخش ریشه‌ای یا S۲ با غشا سلول می‌شوند. این ادغام به کمک آنزیم ACE2 که در غشا سلول قرار دارد انجام می‌شود.
در واریانت B. ۱.۶۱۷. ۲، نه جهش در زیرواحد S۱ و یک جهش در زیرواحد S۲ رخ داده است.
تحقیقات نشان داده است که واریانت دلتا یا هندی قدرت ورود به سلول بیشتری دارد. این توانایی در سلول‌های روده و ریه انسان به ترتیب ۱.۵ و ۲ برابر گونه اصلی ویروس است.
مطالعه‌ای هم بر روی توانایی فرار این ویروس جهش یافته از سیستم ایمنی انجام شده است. نتیجه بررسی‌ها بر روی اثر چهار آنتی‌بادی مونوکلونال در خنثی‌سازی این ویروس نشان داد که فقط یکی از آنتی‌بادی‌های تست شده یعنی Bamlanivimab توانایی خنثی کردن این ویروس را نداشته است. در مطالعه‌ای دیگر مشخص شد که آنتی‌بادی‌های به دست آمده از افراد بهبود یافته از کووید ۱۹ و افراد واکسینه شده، اثر کمتری بر روی این ویروس هندی نسبت به گونه اصلی دارند.
این مطالب به معنای این نیست که واکسن‌ها کارایی خود را از دست داده اند. واکسن‌ها هنوز وظیفه اصلی خود که همان جلوگیری از بستری شدن بیماران و مرگ است را به خوبی انجام می‌دهند. مطالعات نشان می‌دهد که دوز اول واکسن‌های فایزر و استرازنیکا بعد از سه هفته ایمنی ۳۳ درصدی در برابر این ویروس ایجاد می‌کنند. همچنین با دریافت دوز دوم آسترازنیکا و فایزر، ایمنی ایجاد شده به ترتیب به ۶۰ و ۸۸ درصد می‌رسد.
نکته‌ای که بسیاری به آن توجه نمی‌کنند این است که درصدهایی که در رسانه‌ها درباره ایمنی حاصل از واکسن‌ها اعلام می‌شود، مربوط به احتمال جلوگیری از ایجاد بیماری است. برای مثال، در اصل دو دوز از واکسن‌های استرازنیکا و فایزر در برابر واریانت دلتا به ترتیب تا ۹۲ و ۹۶ درصد از بستری شدن بیماران در بیمارستان جلوگیری می‌کنند و احتمال مرگ حتی از این هم کمتر خواهد بود.
توجه شود که با افزایش واکسیناسیون، سیستم‌های درمانی می‌توانند توجه بیشتری به موارد محدود ابتلا بکنند و در نهایت، احتمال مرگ بسیار پایین خواهد بود.
در کنار واریانت دلتا، واریانت‌های دارای اهمیت به شرح زیر هستند:
واریانت آلفا یا انگلیسی (B.1.1.7):
اولین بار در دسامبر ۲۰۲۰ در انگلیس شناسایی شد. این واریانت دارای ۱۷ جهش در ناحیه receptor-binding domain (ناحیه متصل شونده به گیرنده) است که تا ۷۰ درصد قدرت انتقال آن را افزایش داده است.
واریانت بتا یا آفریقای جنوبی (B.1.351):
نخستین بار در اوایل اکتبر ۲۰۲۰ شناسایی شد. ۲۱ جهش به خصوص در ناحیه receptor-binding domain گزارش شده است و ۵۰ درصد قدرت انتقال واریانت افزایش یافته است. داده‌های معتبری در مورد افزایش بیماری‌زایی واریانت وجود ندارد. نکته جالب این است که توانایی فرار گونه آفریقای جنوبی از سیستم ایمنی بیشتر از واریانت هندی نیز بیشتر است.
واریانت گاما یا برزیلی (P.1):
اولین بار در ژانویه ۲۰۲۱ شناسایی شد. با توجه به مقالات، نوع p. ۱ دارای ۱۷ جهش منحصر به فرد است که سه جهش آن در receptor-binding domain است.
محققان ناظر در ساسر جهان به کمک تکنیک‌های مدرن توالی یالی ژنتیکی در حال رصد واریانت‌های نوظهور هستند. نمونه‌های توالی‌یابی شده براساس جهش‌های مشترکشان در یک lineage به عنوان یک واریانت قرار می‌گیرند. با کمک این داده‌ها و نرم‌افزار‌های رسم درخت فیلوژنتیکی میتوان روند تکامل ویروس را بررسی کرد. حاصل بررسی‌ها چیزی شبیه به درخت زیر می‌شود.
شواهد حاصل از بررسی‌ها، قوانین تکاملی که قبلا بیان کردیم را تایید می‌کنند و اشاره می‌کنند که واریانت‌های جدید سریع‌تر از گونه اصلی منتقل می‌شوند. این موضوع را به وضوح در واریانت‌های هندی و انگلیسی میتوان مشاهده کرد.
با گسترش واکسیناسیون در جهان و کاهش بیماران، احتمال ایجاد واریانت‌ها جدید کاهش میابد. با این وجود کشورهایی که واکسیناسیون کندی دارند، بیشتر از بقیه در معرض واریانت‌های تازه خواهند بود. پس تا زمان کاهش تعداد مبتلایان و گسترش واکسیناسیون، تنها راه مقابله رعایت اصول بهداشتی در برابر انتقال بیماری است.
